Җирдән ары урын юк
Повесть.
Клавиатура текелдәтеп утырырга күнеккән куллары авторучкага ияләшәлми. Компьютерга ышанмый да ул хәзер. Әле электр, телефон бар. Иртәгә алары булыр дип кем әйтә? Интернетлары-ниләре белән бергә телефонын, компьютерын чыгарып ыргытасы вакыт килеп җитмәс дип кем әйтә ала?..
Фәлән елны, имеш, дөнья бетә икән дигәнне ишетеп өйрәнгән инде кешеләр. Ничек бетә, нигә бетә, дип сораучы юк, чөнки ышанмыйлар. Ә юкка. Ничек бетәсен фаразлыйсы түгел, төрлечә булуы мөмкин. Дини белеме дә әллә кем булмаган әбисе, дисбе тартып утырган җиреннән: «Дөньялар кыл өстендә генә тора, бәбекәем», – ди торган иде. Туксанга якынлашып килгән, инде бер хәсрәте дә булмаска тиешле карчык ни өчен шулай борчылган?
Бүген, ярты гасырдан соң, аның сүзләренең хаклыгына инанып, искә төшереп утыра менә.
«Дөньясы бетә» дигәнгә ышанмаса да, тоз, шикәр, он, сабын запасы тупларга халык электән үк оста иде. Хәзер боларга карабодай, консерва, көнбагыш мае да өстәлә. Моннан көлмәгез дә, паника тудыралар дип тиргәмәгез дә – запас җыю безнең халыкның канында, мөгаен, чөнки кешеләр бу илдә гасырлар буе интегеп, юклык белән яшәргә күнеккән. Бары запаска тупланырга тиешле әйберләр җыелмасы гына үзгәрә.
Бүген күпләрнең шырпы алып калырга кирәк икәнен белмәве дә мөмкин: газ плитәсен кнопкага басып кына кабызалар, ягъни электр белән. Өйрәнделәр рәхәткә. Электр белән дә ни булырын үзегез чамалагыз тагын.
...Урамда шомлы итеп сирена кычкыртканы, артыннан ир-ат тавышының микрофон аша кисәтеп үткәне ишетелеп, йөрәккә кабат хәвеф өстәде:
– Гадәттән тыш хәл килеп чыгуга бәйле, барыгызны да өйләрегездә калырга кирәклеге турында искәртәбез...
Бүген төнлә куркып уянган иде. Караңгыда бигрәк тә шомлы. Ялгызлыгыңны тою да баса. Төрлесе төрле җирдә булган балаларының бәлагә тару куркынычын уйлау бөтенләй йокысын качырды. Ул монда – үз җирендә, аяклары туган туфракны тоя, ә балалары еракта. Берсенең торган урыны – тугызынчы катта, икенчесе – чит илдә яши, өченчесе – вахта белән эшли, галәмәт зур, көчле корылмалар белән идарә итә. Анысы эш урынын ташлап китә алмый, китсә, андагыларның асты-өскә киләчәк.
Балалары кайдан ризык табар, кайда җылыныр, нәрсәдән көч алыр? Аны җир үзенең ныклыгы белән ышандыра, көч бирә. Балалары аның янына кайтып җитә алмый, дөнья үз-үзенә бикләнде, юллар ябык. Машиналарга бензинны кем эшләр, самолетларда очкан кешеләрне күкләр шуннан гына мәңгелеккә үз кочагына алмасмы? Юллар җәяү кайтып җитәрлек түгел, аралар ерак.
Нишләдең син, дөнья? Нишләдең син, кешелек? Нинди гөнаһлар өчен болар?
Бар иде аңарда да шундый халәт: күңеле гадәттән тыш хәл көтә иде. Язгы ташкын булса, ярсып килсен, яңгыр икән, коеп яусын. Тынлык, гадәтилек бетерә кешене, күңелен мүкләндерә. Упкын кырыенда калып, бер күтәрелеп бәрелү кирәк, ахры. Юк, упкынга төшеп югалырга түгел, шул гаҗәеп куркыныч хәлдән тере чыгарга тиеш син. Яшәүнең никадәр кадерле икәнлеген аңлау, исән калу сөенечен тату, имин тормышның кадерен ныграк белү өчен бер тетрәнү кирәк.
Бу бәла кешелек өстенә шуны аңлатыр өчен килдемени? Шушы тетрәнүне тансыклаган миллионнарның теләге бергә олы көч булып кушылып, аны тартып китердеме? Уеннан уймак чыктымы? Гасырлар буена берәмтекләп, бөртекләп җыелган цивилизация казанышлары бүген бернәрсәгә дә яраксыз булып каламы? Галәм чиксезлеген күз алдына китереп булмый. Бәлки, шул акыл белән иңләп булмас иксез-чиксезлектә уйлый, ярата, кичерә белгән тагын башка җан ияләре бардыр да, алар күптән бер проблемасыз яшәргә өйрәнгәндер? Әллә анда да яши-яши биеклеккә күтәреләләр дә корган дөньялары белән җимерелеп төшәләрме?..
* * *
Алар бер-берсенә тиң булып табышты. Бер-берсен яраттылар да кавыштылар. Нәркәс һәм Заман. Шундый пар килгән кешеләр дә була икән. Икесе дә бәхеткә хаклы. Алар бәхетсез була алмый. Акыл, төс-буйны табигать биргән. Туганда ук ничек яшәячәкләре билгеләнеп, җитеш тормыштагы ата-аналарының кадерле балалары булып килгәннәр бу дөньяга. Бөтен нәрсәгә, теләсәләр – айга, йолдызларга үрелеп кул сузарлык рәхәттә яшәлсә дә, чикләрдән чыкмаган, акыллы, мәнле булып үскәннәр.
Китапларга чат ябышкан, белем иленә чумганнарның физик яктан көчсез, йомшак холыклы, шул үзе сайлаган дөньясыннан чыга алмый торганнары була. Ә Заман андый түгел, булачак галимнең буй-сыны атлетларча, елмаюы артистларныкы кебек, башыңны югалттырырдай.
Нәркәс нәфис күбәләк кебек булса да, гөлдән гөлгә кунып йөри торган түгел, холык-фигыле әйбәт, бик инсафлы бала, аш-суын пешерергә дә өйрәнеп үскән. Хан кызыдай гүзәллеге, тормышта көн дә кирәкле сыйфатлары янына кешегә бер дә юктан гына чыгарып мактап булмый торган сәләтләрен дә кушсаң, дөньяда шундый затлар да була икән, дип аптырарга гына калыр.
Сайлап алынган бу икәү, байлыктан да ирәеп, очынып түгел, быелгы ялларын башкача үткәрмәкчеләр. Җылы диңгезләр дулкынында изрәгән, тәнне йомшак мендәр кебек иркәли торган комнарда аунаган җәйләре күп булды. Оҗмах җимешенә тиң ризыклар да алар өчен ул кадәр тансык түгел. Әби-бабаларының хәзер җир читендә кебек тоелган авылына юл алмакчы алар. Иренең күзенә генә карап торган Нәркәскә сөйгәне белән шалашта да оҗмах, хатын шунда ук ризалашты. Соңгы ике елда Заман институт лабораториясеннән чыгып та карамады диярлек. Эшләре ашыгыч, өзә яки читкә алып куя торган түгел иде. Яшь кеше мавыгып, баш-аягы белән чумып эшләде. Узган елгы ялы да бар, кыскасы, быелгы җәй алар карамагында.
Заманның әтисе дә ул нигезгә аяк басмаганга байтактыр инде. Элек җәйләрен кайтып йөрергә тырыштылар. Ул шунда үсте. Бәләкәйдән авылны икегә бүлеп аккан елгада су коенды, тиңдәшләре белән балык каптырды, бакчалар артыннан ук башланган тау битләрендә ятып җиләк җыйды. Шәһәрнеке булса да, җәен шушы авылда туып-үскәннәрдән аерылмагандыр да. Урман-кырлар аркылыга-буйга гизелә, кайда кызыл, кара карагат, кайда шомырт үсә, елганың кайсы тобасында балык шәп каба – болар хакындагы мәгълүматы авыл малайларыныкыннан бер дә ким түгел.
Ялын кайда үткәрүе кешегә дәрәҗә өстәмәсә дә, үз даирәсендәгеләр арасында биләгән урынын тотуда барыбер әһәмиятле. Нинди маркалы автомобильдә йөрисең, фатирың, җәйге йортың байлар төбәгендәме, ялларыңны кайсы илдә үткәрәсең – болар барысы да синең кемлегеңне күрсәтеп тора. Билгеле, әти-әнисе ел саен ялга монда кайта алмый, аларга кеше арасында булырга кирәк иде. Шуңа ул да җәй буена ата-анасы эштән бушамаган авыл балалары сыман үз иркендә үк булмаса да, картәни-картәти ихтыярында булды.
Картәнисе белән картәтисе бер-бер артлы елдан-ел кечерәеп барган авылның тау башындагы мәңгелек йортына күченеп китте. Аннан соң да нигезне ташламадылар. Нәселләре калын, уллары, кызлары, аннан оныклары кайтып торгач, йорт караулы булды, кайчан барып керсәң дә яшәп китәрлек иде. Дөрес, бирегә газ, асфальт юл дигәннәре килеп җитәлмәде, электры булганга рәхмәт дияргә инде.
Хәзер авыл ни хәлдә икән? Юлын барыбер агачлар басып бетермәгәндер әле. Ата-аналары, яшьләрнең бу теләген сәерсенеп кабул итсәләр дә, ризалаштылар. Каршы килү түгел, үзләренең дә шулай яшьләрчә дуамаллык белән җир читенә китеп, Адәм белән Һава кебек беренчел тормышта яшәп карыйсы килгәндер әле. Тик вазифалар, тормышны үз агымында тоту ихтыяҗы һәм хәзер инде гомер еллары да мондый мөмкинлекне бирми иде.
Алдагы көннәренә балаларча ыгы-зыгы белән әзерләнгән яшьләргә әтиләре киңәшләр бирмәкче булды.
– Анда газ да юк әле. Көннәр салкынга китсә, мич ягарга туры килер.
– Әти, картаясың бугай. Җәйге эсседәме?
– Челләдә туныңны калдырма, калганын үзең карарсың тагын, дигән борынгылар. Ашарга пешерергә учак ягарга туры килсә, утын кисәргә балта, пычкы сарайда булырга тиеш. Электрның өзелеп китә торган гадәте бар аның.
Авылда үскән кешенең күңеле күптән шунда йөгерде. Аның яшендә, аның тазалыгы белән туган нигезгә кайтып төпләнеп яшәр чагы да соң... Юк, булмас инде, башка дөнья кешесе ул хәзер, бөтенләйгә шушы дүрт стена эченә тамыр җибәргән. Мүк баскан күңелне юатырга, биредә кирәкмен, минсез калсалар, бетәләр дигән (бәлки ялгандыр, әмма татлы) уй бар.
– Беләбез, барын да беләбез. Бакча яшеннән чыкканбыз. Ачлыктан да, туңып та үлмәбез.
Шулай да өлкәннәр, керсә – колакка, кермәсә – ботакка дигәндәй, киңәшләрен кыстыра торды. Кыстырсыннар, өйрәтсеннәр әйдә, киңәш – күтәреп йөри торган авыр әйбер түгел лә. Бәлки, дөрестән дә кирәге чыгып куяр. Киңәштән, өйрәтергә тырышудан бигрәк, картларның үзләрен авылда күзаллавы, шунда яшәүләрен хис итүе иде болар.
Шулай да әнисе кирәкле азык-төлекне үзе карап тутыртты. Хәтта бераз он да салды.
– Беренче вакытка икмәк сатып алыр мөмкинлек булмаса...
Нәркәс аш-суга оста, икмәген дә салыр. Машинага сыйганча кирәк-яракны тутырдылар, алар уйлап бетерә алмаганнарны өлкәннәр өстәде.
Күңелле иде. Яшәве ничек булыр, җыенуы да рәхәт. Алар инде бу ыгы-зыгылы тормыштан үзләрен азат дип уйлый. Табигатькә ярты көнгә чыкканда да, ял итүенә караганда, аңа әзерлек мәшәкатьләре күңеллерәк түгелме икән?
Машина яхшы, алда көзгедәй асфальт ялтырап яткач, ара ераклыгын тоймыйсың да. Тәгәрмәчләр әйләнмәгән, машинаң урыннан кузгалмаган кебек. Әйтерсең, ике яктагы урманнар, җәй башының саф яшеллегенә төренгән кырлар баш әйләндергеч тизлек белән үзләре синең каршыңа йөгерә. Моның шулай түгеллегенә ышану өчен тәрәзәдән башны тыгып, кулны машина кисеп барган җилгә куеп карыйсы килә. Бормалы-сырмалы, сикәлтәләре еш очраган соңгы утыз-кырык чакрым юл сабыйларча яңа дөньяга ашкынган яшьләрнең күңелен бераз күләгәләсә дә, авылга барып керү белән кәефләре күтәрелеп китте.
Авыл чынлап та, рәсемнәрдә сурәтләнгән кебек матур иде. Электән дә зур булмагангамы, ташландык, җимерек ихаталар юк диярлек. Йортларның кеше тормаганнары да бардыр, тик андыйлары да ямьсез түгел. Өйалды бакчасындагы миләш, шомырт куаклары ышыгында, артык әдәпле, кыенсынучан авыл әбиләре сыман, урамга үрелеп кенә караган кебек тоелалар. Авыл бөтенләй үк хуҗаларсыз да түгелдер. Юллары бар, машиналар йөреп тора, әнә бит алары йә бакча буендагы агач ышыгында, йә юл читендә хуҗаларының үзләренә йомышы төшкәнен көтеп тора. Кирәклеген белеп яшәгән абруйлы аксакал, мәңгелеккә килгән карт имән сыман, авылның да җирдә үз урынын белеп, нык утырганлыгы сизелә иде.
Бер нәрсә дә онытылмаган. Күңеленә балачактан уелып калган күренешләрнең чынлыгын исбатлап, авыл урамы сузыла бара. Юк, әллә ни үзгәрмәгән авыл, яңа йортлар да берән-сәрән генә. Элеккеләрен тышлап, заманча матур коймалар белән уратып алганнар, кайсылары шул килеш.
Әнә борылма, аннан соң буш калкулык – Мәчет тавы. Монда элек мәчет булган дип сөйләгәннәре дә исендә, янәшәсендә – ихатасында карт нарат үскән биек йорт. Бакча артына җимеш бирми торган агачлар утырту гадәте булса да, йорт-ихата эченә халык андый агач утыртмаган. Нарат авылда бердәнбер. Анда алар бәләкәй чакта да кеше яшәмәде, хуҗа әби вафат, балалары гына килеп ихатасын карап, бакча утыртып йөри. Йорт искерәк булса да, нишләптер, янәшәдәге яңаракларыннан да биегрәк булып күренә иде. Ул йорт һаман урынында икән. Аумаган, кыегаймаган һәм һаман да шулай биек. Күтәрмәсеннән чыгып карасаң, мөгаен, бөтен авыл күренәдер.
Машина якты тәрәзәләре белән урамны балкытып утырган йорт каршына килеп туктады. Монда кеше яшәми дип тә булмый, ихата тирәсе төзек, капка төбендәге агач эскәмиясеннән хуҗалары әле генә кузгалып киткән сыман. Ал бакчадагы ап-ак чәчәккә күмелгән баланнары да зәңгәр кашагалы тәрәзәләрне капламыйча, үз урыннарын белеп кенә үсеп утыра. Башка туганнары төп йортны ташламаган икән – барысы да тәртиптә иде. Кайтып туктавы күңелле булды.
Юлда арып киткәндер, Нәркәснең урыныннан кузгаласы килми иде. Егет ишекне ачып кәләшенә кулын сузды. Тегесе машинадан чыгып, оеп киткән аякларына баса алмагандай, иркәләнеп аның кочагына сарылды.
Көнне ашыкмыйча башлаганнар иде. Йокылары туйгач кына торып юлга чыктылар. Төшкелектә юл буендагы урман авызында тукталып капкалап алдылар. Кичкелеккә тамакны кайгыртыр вакыт та җиткән икән.
Шушы йортта туып үсеп, дөньяның төрле почмакларына таралган малайлар-кызларның хәзер өченче, дүртенче буыны үз балаларын үстерә инде. Кайтып яшисе килгән һәркемгә йортның ишеге ачык. Үрчемле нәсел алар, буыннар агачы киңчәгә нык тармакланды. Икенче, өченче буын балалары бер-берсенең кайда төпләнеп урнашканын, нинди эш-шөгыль белән мәшгуль булганын белеп тә бетермидер, мәгәр барысын бәйләп торган шушы йортның барлыгын тоеп яшиләр. Заманның күңеленнән рәхәт җылы дулкын үтте. Туганлык, төп нигезне санлау хисләре шулай чагыладыр.
Өй эчендә дә тәртип, чисталык иде. Нәркәс чәй кайнатып өстәл әзерләгән арада Заман бакчаны урады. Кемнәрдер үткән атналарда гына кунак булып киткәнгә охшаган. Бакчаның бер почмагында кишер, суган, бәрәңге дә утыртылган. Моны, туганнар үзләре әйткәнчә, кулы җиткән кеше башкара һәм өлгерә барган яшелчә-җимеш җәйдән көзгә кадәр кунак булучылар өстәленә авыл җиренең тансык ризыгы булып өстәлә иде. Кишер түтәле яшел яфраклардан челтәрләнеп кенә килә, суган кыяклары, укроп өзеп ашарлык булганнар.
– Әле соң түгелдер, өлгерер, кыяр да чәчеп куярга кирәк, – дип уйлады ул, бакча эшләренә кулы җиткән туганнарына рәхмәтле булып.
Өстәлгә сусыл яшел укропларны, суган кыякларын куйгач:
– Безне көтеп торганнар биредә, – дип кәләшенә елмайды.
Газ юк иде, әлбәттә, аның каравы бик уңайлы электр плитәсе бар, тиз җылыта. Нәркәс алып кайткан котлетларны кыздырып алды. Кыяр, помидордан салат, үз бакчаларында үскән яшел суган белән укропны да турагач, бөтенләй икенче тәм алды.
Алар, кичке тынлыкны тансыклап, күтәрмәгә чыгып утырдылар. Көтүдән соңлаган сыерның сузып-сузып мөгрәп, хуҗабикәсенә кайтып килгәнен хәбәр иткәне ишетелде.
– Сыер асрыйлар икән... Яңа сауган сөт эчәрбез, сөт өсте дә булачак әле.
Җиләккә йөрерләр, балык тотарлар, буада су коенырлар... Монда кайтканнарына сөенеп, ул үзенә сыенып утырган кәләшен кочагына алды.
...Алда торган күңелле көннәрне күзаллап, рәхәт йокыга чумдылар.
* * *
Берничә көн үзләре көтеп алган тансык тынлык, аулак белән яшәделәр. Хәтта кесә телефоннарына да исләре китмәде. Залдагы телевизорны да кабызучы булмады. Тынлык, беренчел дөнья кебек тоелган табигать, ыгы-зыгысыз тирәлек кадерле иде аларга. Беркемгә бурычлы булмыйча, үз рәхәтеңдә, үзең өчен генә яшәүне сагынганнар икән. Сагынганнар дип, аларның болай яшәп караганы юк иде дә.
Кеше сабый чагыннан ук, телиме-теләмиме, өлкәннәр тормышында кайнап яшәргә мәҗбүр. Әйе, мәҗбүр, чөнки ул башка тормышны белми. Туып аякка баскач та, балалар бакчасына барырга тиеш. Еламый, көйсезләнми, авырмый шунда йөри икән, бала һәрчак ашыккан, әмма барыбер бер нәрсәгә дә өлгермим дип зарланган ата-анасына үзенчә ярдәм итә. Борып җибәрелгән механизм кебек, бу тормыштагы үз урынын ул бик тиз аңлый. Үзләре туганчы ук язып куелган көн тәртибенә буйсынып, ашау, йоклау гына түгел, пес итү дә билгеле бер вакытка кертелгән режимда яшәп үскән буын ич алар. Мәктәп, университет, эш урыннарын әйтәсе дә түгел. Бүген югалып калмас өчен шулай яшәргә кирәк. Тиңдәшләрең, хезмәттәшләрең, хәтта үз нәселең кешеләре арасында да тоткан урының булсын өчен, шулай көйләнеп куелган механизмның бер шөребе кебек, туктаусыз әйләнергә кирәклеген яшәеш бала күңеленә тирә-юньне аңлый башлау мәле белән бергә иңдерә. Сабый үзен белә башлаганнан бирле шуңа әзер булып үсә. Дөресрәге, бу тойгы аның аңы, үзе белән бергә үсә. Ул аягың, кулың, баштагы чәч бөртекләрең кебек үзеңнеке. Аннан качып булмый, бары тик беразга гына читкә куеп, онытып торып була. Алар менә шушы онытылуда иде.
Баштагы мәлгә дип алып килгән ризыклары да җитә, алар үзләре тудырган кабырчыктан чыгарга җыенмый иде әле. Авылныкылар да аларга комачаулый торган түгел. Бу нигез кешеләренә аерымрак караш. Вәлидиян картның чордашлары гына түгел, аны күреп белүчеләр дә картайгандыр инде. Капка төбенә нинди машинада кайтып туктавыннан улларының кайсы икәнен чамалаучылар да сирәк хәзер.
«Волга», «Жигули»ларны оныкларның чит ил маркалары алыштырды. Хәер, машинага ис китәр заман түгел. Авыл малайлары да ике-өч ел эчендә Себер тарафларыннан андый гына машиналарда шып итеп кайтып керә. Бу нәсел кешеләре булдыклы, электән шулай килә. Болар бер заманда да югала торган түгел, үз көчләре белән кеше булганнар. Ата йортында яшәп калмасалар да, туган туфрактан өзелмәделәр. Авылга андыйлар кирәк. Үрнәк алыр өченме, киңәш-табыш кылыр, безнекеләр дип горурланыр өченме?
Авылның бушка сыйланырга яраткан, төшеп калганны гына эзләп йөргән берәдәкләре дә аларны җиләтеп бармый. Капка төбенә кунак машиналар кайтып туктый икән, иң кирәкле йомыш белән генә киләләр. Әтиләре авылдашлары белән үзләре башлап аралаша, кереп сөйләшә яки чакырып ала иде. Алар, ял итүдән бигрәк, шул аралашу өчен кайтты. Туган җир авазы, ата-бабалар рухы чакырган аларны. Бүгенгеләр инде моны белми, алары бу җирдән өзелгән, аларга андый аралашу ят, алар аңа мохтаҗ да түгел.
* * *
Ике яшьлек улын алып, Мәрьям авылга май башында ук кайтты. Болай ук озаклармын дип уйламаган иде. Ире белән юктан гына ачуланыштылар. Ачуланыштылар дип, сүзгә килеп әрепләшеп, ямьсезләнеп тә тормадылар. Электән килгәннәре җыелып тишелдеме, җыенды да чыгып китте. Әнисе янына кайтасын иренә кичтән әйтте. Авылда яшәп торыр өчен вакыты да туры килгән кебек. Тышта әле җылытып бетермәде, яз соңлады, фатирда салкын. Ул әлегә эштә түгел. Ир дә сабый түгел ич инде, үзен үзе карый ала. «Кайтма», – димәде анысы да. Бәлки, аерым яшәп карау кирәктер.
Туган йортта беренче көн күрешү сөенечләре белән үтте. Бер атна күрми торсаң да әллә күпме һөнәр арттыра торган бәләкәчне сөеп, өйрәнгән «һөнәрләре»нә сокланып туймадылар. Икенче көнне мунча керделәр.
Ана күңеле сизенде.
– Кияү шалтыраттымы?
Башта кызы ишетмәмешкә салышкан иде. Ничәнче тапкыр инде шул сорау эчен пошыра.
– Юк, – дигәненә әнисе дә әйтер сүз тапмады. Аннан сорамас булды.
Нишләргә белми эчтән генә уфтанса да, Мәрьям үзе башлап эндәшмәде. Ир кеше башта кул сузарга тиеш иде, аныңча. Тиеш иде, чөнки ул хатын-кыз, ул нәни улларын күкрәк сөте белән имезә... Гаепле булса да, ул – хатын-кыз... Аннан гаеп дигәнне дә, үзендә күпме эзләсә дә, таба алмады. Иренең үзенә юл куйганын аңлыйсы, аны сагынганын беләсе килгән иде. Үпкә әкренләп ачуга әйләнде.
Башка чакта кичен үк телефоннан шалтырата иде, бу юлы атна дигәндә генә телефонда ирнең төксе йөзе күренде. Башта иренеп кенә:
– Сәлам... – диде, аннан әнисенең итәгендә утырган улы белән сөйләшә башлады.
Мәрьям сагынуын яшерер көч таба алды. Хисләрен бикләп, ул да йөзенә битарафлык буявын ягарга өлгерде, искитмәгән битарафлык белән шул ук «сәлам» яңгырады. Берничә көннән соң тагын шул «сәлам».
Яшь хатынның ачуы хәзер таш булып күкрәгенә төелде.
Сирәк шалтыраган телефон аша «кайчан кайтасыз?» дигән сорау ишетелмәде. Әйтерсең, аның шушылай җыенып чыгып китүен генә көткәннәр. Әйбәт кенә яшиләр кебек иде ласа. Кинәт аңа куркыныч булып китте, үзен ялгыз итеп тойды. Үзе өчен түгел, баласы өчен курыкты. Әгәр бала авырып китсә... Ярый, ачуланышканнар да ди. Ата кеше бала язмышы өчен борчылырга тиеш бит. Авылларының бәләкәй генә икәнлеген, юлның коры көннәрдә генә машина белән йөрерлек икәнен белә. Табиб түгел, фельдшер да аларга график буенча гына килә.
Күңелгә килгән алга килә, диләр бит. Мәрьямнең котын алып, улы чирләде. Тәне ут кебек яна, күзен дә ача алмый, сузылып кына төште. Көндез үк кәефсезләнеп тора иде, җитмәсә, күкрәктән аерып маташкан чагы. Кичтән яңгыр явып китте, ашыгыч ярдәм чакырсалар да, килерлек түгел. Әнисе аңардан битәр курыккан иде. Шулай да ул ушлырак булып чыкты.
– Саҗидәттәйләрнең күршеләренә шәһәрләр кайткан. Озаккадыр, көн дә утлары күренә. Бичәсе врач бугай. Йокламаганнардыр әле, – дип, әнисе шуларга йөгерде.
Бар дөньядан аерылып торырга уйлаган Нәркәс белән Заманның әнә шулай кинәт кирәкләре чыкты. Юк, авырыксынудан түгел, шушы җирдә яшәгәч, уртак борчулардан, уртак гамьнәрдән өстен була алмыйсың.
– Чакырганга гына килдем. Мине табиб дию дә дөреслеккә туры килеп җитми. Медицина буенча тикшерүләр алып барам. Сезгә иң яхшысы – район дәваханәсенә барып күренү, – диде Нәркәс, үзеннән әллә ни файда булмавына гаепле тавыш белән. Килгәнен дүрт күз белән көтеп торган яшь хатынның бу сүзләрдән соң бөтенләй коелып төшкәнен күреп, ничектер ярдәм итәсе килде.
– Башка кешегез булмаса, алып барырбыз, – диде, иренең мондый очраклар булганлыгы турында сөйләгәнен хәтерләп.
Телефоныннан иренә шалтыратты. Тегесе берсүзсез дәваханәгә илтеп куярга булды. Әзерләнеп чыгуларына машина капка төбендә иде.
Күз бәйләнеп килгән мәл, руль артындагы кешене танырга да итте хатын, тавышы да таныш кебек ишетелде. Аңа ярдәм итәргә йөргәне өчен шулай якын тоелды, ахры. Хатыны да ташлап китмәде. Табиб укмы, түгелме, барыбер ак халат киядер әле. Анысы өчен тагын бер рәхмәтле булды ана.
Башка вакытта әтисе гел яннарында булгач, машинаны әтисе белән аерылгысыз кебек тоеп өйрәнгәндер инде, чыгып утыргач та, сабый, күзләрен ачып, сораулы караш белән анасына төбәлде:
– Әти... – диде ишетер-ишетелмәс кенә.
«Шундый чакта да... шундый чакта да...» Бала өчен борчылган күңел гаделсезлектән тагын үрсәләнебрәк әрнеде. Шушы үрсәләнү иренә булган үпкәне икеләтә кабартып җибәрде. «Шундый чакта да иң якын кешең яныңда булмасын әле.»
Ялгызлыкның ни икәнен шул мәлдә беренче тапкыр ачык аңлады хатын, иреннәрен тешләп, күз яшен тыярга тырышып, улын күкрәгенә ныграк кысты. Шул үрсәләнү, гаҗизлек ныклык та өстәде, ахры, каяндыр көч иңгәндәй булды.
Ана белән баланың җаннары бер, баласына сулышын өстәп хәл кертердәй булып, ул йөзе белән улына иелде, узышлый гына эләктергән кофтасын тартып-сузып өстенә япты. Ашыгычлык белән чыгып кителде, бала өстенә ябарга берәр җиңелчә одеял аласы булган икән.
Барасы юлның яртысын үткәннәр иде. Баласын кочаклаган куллары тирләдеме дисә... улы шабыр тиргә баткан иде. Изрәп йоклаган сабыйның сулышы да тигезләнде.
– Карагыз әле... Аның температурасы төште бугай. Бая биргән таблетканың тәэсире бетте бит инде. Улым хәзер үз йокысы белән йоклый.
Нәркәс аларга борылды. Болай да һәр сикәлтәне, чокыр-чакырны әйләнеп узарга тырышып, әллә ни тизлек арттыра алмаган шофер бөтенләй акрынайды.
– Сезгә дә җайсыз. Борчыганым өчен үзем дә кыенсынам. Баланың януы бетте, әллә кире борылабызмы?
Туктадылар. Нәркәс чыгып, каршы ишектән алар янына күчеп утырды. Төн уртасы бит, бала тыныч сулап, рәхәтләнеп йокыга талган. Юешләнеп тәненә сылашкан юка күлмәге генә нәни организмның чир белән көрәшкәне хакында сөйли иде. Хәтта колготкасы да дымланып тулы, йомшак ботларына сыланган.
– Нәрсә булды соң бу? Чынлап та температурасы төште...
Мәрьямнең дәваханәгә барасы, баласының тәнен тишкәләтеп, үзәген өзеп әллә күпме анализлар бирдереп йөрисе килми иде. Табиб кеше ни әйтер?
– Ихтыярыгыз...
– Иртәгә авылга фельдшер килә. Бер дә булмаса, көндез ашыгыч ярдәм чакырырмын.
Шофер гына кире борылырга ашыкмады. Заман өчен бала – иң кадерле җан иясе. Әле дә бит, яшь бала дигәч, берсүзсез атылып чыкты, шунда ук машинасын кабызып килеп тә җитте.
– Бала сәламәтлеге белән шаярмыйлар... Яхшылап уйлагыз, – диде ул җитди тавыш белән.
Мәрьям күңеле белән сизә: куркыныч үтте. Ни булганын гына аңламый. Әнисе әйткәндәй, әллә күз тию-фәлән генә булдымы? Анысы да булыр. Өлкәннәр әйткән бар сүзнең дә дөрескә килеп торуына исе китә аның хәзер. Әйе, хәвеф чынлап та үтте. Ышанып әйтүе тагын шуннан: күңеле тынычланды, урынына утырды. Ана күңеле алдатмый ул.
Кире борылырга булдылар. Баланың тирләп юешләнгән киемнәрен салдырып алыштыру мөмкинлеге юк иде. Аннан, чишендерә башласам, йокысыннан уятырмын дип курыкты, бары шул кофтасына ныклап төрергә тырышты. Аларның мәш килгәнен алдындагы көзгедән күреп торган, ахры, шофер, өстендәге җиңелчә курткасын салып сузды. Мәрьям, сөенә-сөенә, тән җылысы сакланган киемгә баласын төрде.
Тынычланган күңелен янә урталайга сызып, иренә булган үпкә яңарды. Атасы җылысында җылынырга тиеш иде бит уллары.
Иртәгесен бала озак йоклады. Уянгач та, хәлсезлектән изрәп, башка вакыттагыча тору белән уйнарга тотынмады. Аз гына шыңгырдау тавышына йөгереп килеп җиткән әнкәсенә сарылды. Әнкәсе кочагында назлану да көч өстәгәндер, бераздан бала тәмләп ботка ашады, яңа сауган сөтне кабат сорап алып эчте. Сабыйлыгы беләнме, әллә инде терелеп җиттеме, малай хәзер уйнарга да, шаярырга әзер иде.
Уенчыклары белән мәш килгән улына эчтән генә сөенеп карап утырган Мәрьямнең күзе урындык башында эленеп торган ят киемгә төште. Һай, кичәге игелекле бәндәнең киеме бит бу. Баланы төрергә өстеннән салып биргән иде. Илтеп бирергә кирәк инде. Аннан, ныклап торып рәхмәт әйтәсе бар.
Авылныкылар кунакка кайтучылар өчен рәхмәтнең ниндие үтемле икәнен белә. Мәрьям пластик шешәгә әле суынып та өлгермәгән иртәнге сөтне тутырды. Суыткычтан кичтән аертылган сөт өсте, эремчек алды. Шәһәрнекеләр егылып китә инде шушы ризыкларга, күчтәнәчнең иң тансыгы шулар.
Тансык күчтәнәчләрне сөенә-сөенә сумкага тутырды. Эчтән уйлап та куйды: аларны бу авыл сыеннан өзмәячәк ул. Йомыркасын, сыер маен да илтер. Әнкәсе әйтмешли, көн дә килгән хәзинә. Сыерлары сөтле, авыл тирәсендә үлән мул, сөт-мае әллә кемнәргә җитәрлек.
Улы күптән инде тәпиләп йөрергә яратса да, бу юлы арбага утыртырга булды.
Хуҗалар бакчада йөри иде. Иң элек яннарына Нәркәс йөгереп килеп җитте.
– Әллә тагын авырдыгызмы дип куркып киттем.
– Юк, юк... Күз тимәсен, бөтенләй аруландык, ахры.
Мәрьям бала арбасы астыннан сумканы тартып чыгарды.
– Иптәшегезнең киемен китердем дә... Аннан, менә әзрәк күчтәнәч сезгә. Рәхәтләнеп чәйләр эчегез.
Нәркәс күчтәнәчләрне кыенсыныбрак кабул итсә дә, елмаеп куйды. Әйтте бит, яраталар шәһәрнекеләр авыл нигъмәтләрен.
Заман да, бала белән хатынны күргәч, тагын чирләделәр микәнни, дип шикләнеп куйган иде. Бу икәүнең күңелле гөрләшүен ишеткәч, яннарына барып тормады. Шулай да кунакта үзенә таныш ниндидер төсмерләр тоеп, шул якка еш кына күз ташлады. Нидер тарта иде аны аларга. Таныш булып тоелып та, кем икәнлеген искә төшерә алмау күңелне кырып тора.
Кунак үзе ярдәмгә килде. Арбасыннан төшеп бакча эченәрәк йөгергән улы артыннан аңа якынайды.
– Сезгә дә рәхмәтнең зурысы...
Хатынның сөенечле тавышы бүген, бөтен дөньяга бәхет чәчкәндәй, челтерәп таралды һәм шуның бер очкыны ир күңеленә килеп кунды.
– Үзебезнең түтәлләрне дә таптап бетердек бит инде. Сукмактан гына йөрергә кирәк, улым, – дип, әнисе тиктормас улы артыннан калмаска тырыша. Тавышында зарлану түгел, баласының шуклыгына сөенү, инде кисәтү ясарлык булуына горурлык, күрсәтеп сөйләрлек гамәлләрен барлау гына бу. Бәләкәч тәпиләре нәрсә генә таптый инде?
Улын кулына алып күтәрде дә каршындагы иргә күтәрелеп карады.
– Заман... Син икәнсең ич... Кичә таныш кебек күрендең шул, тавышың да кемнедер хәтерләтте. Исәнме...
– Мәрьям... Син үскәнсең. Һәм ...бөтенләй үзгәрмәгән кебексең. Көндез булса, һичшиксез, кичә үк таныр идем.
Бу сүзләрне ишеткәч, Мәрьям моңсу гына елмаеп куйды. Теге вакытларда ул бәләкәйрәк булды бугай, шушы шәһәр егетен сагына-сагына үсте, тик башкача юллары кисешмәде. Менә ничек килеп очрашырга язган икән.
Заман үзгәргән иде. Олпатланган, гәүдәгә дә калынайган. Хәер, ул ун ел элек тә ыбыр-чыбыр егет түгел иде. Шәһәрнеке бит, аннан ул чакта дөньяның асты-өскә килә башлаган мәл, авылныкылар ераккарак карарга курыкканнардыр, мөгаен. Ә бу йортка кайтучылар һәрчак үзләренә ышанган, җирдә нык басып торган кешеләр, балалары да шундый иде.
Бер-берсенә булган җылылыкны, шулай кабат очрашуга гаҗәпләнүле, сөенечле, сагынулы да карашларны яшерү мөмкин түгел иде. Нәркәс акыллы хатын, уңайсыз тынлыкны үзенчә җиңеләйтте:
– Әйдәгез, өйгә, чәй эчәрбез. Сез дә танышлар булып чыктыгыз. Монда бөтен авыл Заманның йә туганы, йә дусты. Шәһәрдә дә ул кадәрле танышлары юктыр.
– Җәй буе авылда идем бит. Балачак...
«Яшьлек» диясе сүз әйтелми, йотылып калды.
Авылда хисләр иртәрәк уяна бугай. Һәркемнең холык-гадәте күз алдында, шуңа иртә уянган хисләр мең йозак астында яшерелә. Ул хисләр тапланмый, вакланмыйча озак йөри һәм... беркайчан да онытылмый.
Юк, юк, керәме соң? Хуҗабикәнең ачык йөз белән кыставыннан баш тартыр сәбәбе бар иде аның. Әнә улы да көйсезләнергә әйтә, көндезге йокы вакыты якынлаша бит. Ул, рәхмәтләрен кабатлап, капкага юнәлде.
Бу йортка аяк басканда күңелендә бер кыл да тибрәнмәс кебек иде. Тыштан тыныч кебек күренсә дә, хәзер аяк астындагы җирне тоймас булды. Һәрчак аның барлыгын, бер очрашачакларын тоеп яшәде ул. Тормыш шулай бит: вакыт, вакыйгалар сине туктаусыз алга әйди. Бер мәл тукталып каласың да, кайда әле мин, нишлим әле дигән кебегрәк гафләтле уйлар килә. Үзеңнең тирә-ягыңа күз саласың да, әйе, мин шулай яшәп ятам инде, дисең. Һәм «кайдадыр ул – Заман да бар бит » дигән уй, барысының да үткәндә генә калганын искәртеп, үзәк өзгеч бер сагыш уятып куя.
Иң кирәк чакта, ярдәмче булып, Заман менә тагын тормышына килеп керде. Яхшылыкка гел күңеле тула аның. Хисләрдән бушану гына монысы, бала өчен кичәге борчулы кичерешләре дә шулай йомшарткандыр. Бер алдану, вакытлы алдану гына бу. Еракка яшерелгән хисләрнең баш калкытуыннан качарга теләгәндәй, Мәрьям баласын күтәреп күкрәгенә кысты.
Маңгай күзе генә түгел, күңел күзе дә бар бит. Кайчакта карашлардан, әйтелмәгән сүзләрдән күбрәк нәрсә аңлашыла. Телдән әйтелгәненә караганда, күңелдән укылганы мөһимрәк, кадерлерәк була. Нәркәс тә әллә ниләр кичерде. Иренең Мәрьямнән күзен алмавын, янында бөтерелеп йөргән малайның һәр кыланышын кызыгып, мөкиббән китеп карап торганын да күрде. Шул баланы яратып, шашып сөеп иркәлисе, күтәреп күкләргә чөеп уйнатасы килгәнен дә сизде. Сизмәскә, ире бит ул аның, бер-берсен сүзсез генә, күз карашларыннан да аңларга өйрәнгәннәр.
Заманны бу авылда барысы да белгәнен, гомумән, шушы йорт кешеләренә аерым хөрмәт булганын Нәркәс башта ук аңлады. Бу заманда кемне кем ярата инде, дип кабатларга ярата иде әнисе. Ә менә аларны яраталар, хөрмәт итәләр. «Алар» дигәнгә ул үзе дә керә.
Җил-яңгыр тими, күкәй эчендәге сары кебек рәхәттә үссә дә, кыз ирәя, эреләнә белмәде. Дөньяң әлегә түгәрәк булса да, тормышта бар да ал да гөл килеп тормаска мөмкин. Моны каян, ничек аңлагандыр, кайда да тиң, башкалар белән тигез булып яши белү – асыл тәрбия, акыллылык билгесе. Насыйбына гади гаиләдә, менә шушындый авылда туып үскән егет туры килсә дә, мәхәббәтеннән баш тартмас иде. Ә язмыш аны Заман белән очраштырды. Гадилеге, бернәрсәдән дә йөз чөерми яши белгәне өчен бүләктер монысы. Ул Ходайдан үзенә бирелгән бәхет өчен бик рәхмәтле һәм аның кадерен белә иде.
Ярый, яратсыннар, хөрмәт итсеннәр аларны, ул үзе дә биредәге һәр кешене ачык йөз белән колач җәеп каршы ала, кулыннан килгәнчә ярдәм итәргә әзер. Тик... Тик менә иренең үз тиңендәге хатын-кыз затына алай ук һушы китеп каравын, тегеләренең аны яратуын теләми. Табигатьтән аңа искитмәле мәрхәмәтлелек, киң күңеллелек бирелсә дә, үзендә дөньядагы бөтен каршылыклар белән килешерлек көч тойса да, монысына риза түгел. Монысы бердән. Икенчедән, бик бәхетле сыман күренсәләр дә, бу икәүнең яшенә, кавышып яшәгән елларын санап карасаң, җитешмәгәне дә бар: аларның әнә шул Мәрьямнеке кебек нәниләре юк. Төннең Замансыз чагында икесен дә утларга салып авырый, аннан терелеп, йөгереп уйный торган малайлары юк. Елаграк, көйсезләнеп йөдәтә торган кызлары булса да ярар иде... Юк!
Бу турыда аларның сөйләшкәне юк иде әле. Заманның болай бала күргәч егылып китеп дөньясын оныта торган гадәте дә сизелмәде. Мәрьямнеке булгангамы? Бер-берсен чынлап яраткан, үзләре сайлаган уртак юлдан янәшә барырга, кирәк чагында гафу итеп, кичерә алмастай хәлләрдә дә хис-тойгыларның сафлыгы хакына барын да гафу итеп, бергә яшәргә диелгән икән, айлар, еллар үткән саен авыррак була барган бу теманы кузгатканнары булмады. Мондый очракта гаепне күбрәк үз өстенә ала торган хатын-кыз кавеме буларак, Нәркәс күңелендә төрле планнар туа башлаган иде дә, тик аларны ире белән бүлешергә ашыкмады. Бәлки... бәлки, ул бәхетне Ходай үзе болай гына насыйп итеп куяр әле. Арадагы тимәсәң дә уалырга гына торган шул хисләргә кагылырга кыймый иде икесе дә.
Төшке ашка кереп өстәл артына утыргач, әллә күңелен алгысыткан уйларның ирендә ни дәрәҗәдә икәнлеген сынамак булды, әллә хисләре тышаусызга әйләнеп китте, Нәркәс әйтеп куйды:
– Баласы бигрәк сөйкемле инде... Авылда иркендә рәхәтләнеп уйнап йөргәнгә шулай тоела микән?..
– Иллә дә тере, шук малай!
Аннан, үзенә генә билгеле уйлардан арынасы килгәндәй, өстәп куйды:
– Нишләп кичә мин аның Мәрьям икәнен танымадым?
Ирнең тавышына кадәр икенче иде. Әллә үзенең яшьлек дустын танымавына гаҗәпсенә, әллә үзе эшләгән изгелекнең якын кешесе белән очрашуга сәбәп булганына сөенә? Нәркәс тә аның шул сөенеченә кушылгандай булды. Әллә чын, әллә артык акыллы хатын, әллә иренә шулкадәр ышана? Белмәссең.
* * *
Адәм белән Һава да икесе генә яшәүдән җиләгәндер. Дөньядан аерылып тору шәһәр кунакларын да туйдыра башлады бугай. Бүген кибеткә барырга, күршеләрнең хәлен белергә, кыскасы, кая булса да дөньяга чыгарга җыенганнар иде, өлгерә алмый калдылар – авылныкылар кабат үзләре килде.
Нәркәс иртәрәк уянды. Бәләкәй чагыннан ук йокыга сак ул. Әнисе шулай дия иде. Хәзер үзе дә белә: тынгысыз йоклый. Йокысын качырырга юк кына сәбәп тә җитә. Биредә исә изрәп, рәхәтләнеп йоклый башлады. Авыл һавасы, колакны томалардай тынлык шулай тынычландырамы? Гомер буе шушында яши алыр идеме? Күпмедән шәһәр шау-шуын, эш ыгы-зыгысын сагына башлар икән? Анысын уйлыйсы килми иде, бүгенгесе рәхәт, шушы көннәре кадерле иде яшь хатынга. Әле дә иртәнең салкынча тынлыгында, күтәрелеп килүче кояш нурларына иркәләнеп, күтәрмәдә тезләрен кочаклап утыра. Капка шакылдаткан тавыш сискәндереп җибәрде. Заман кичтән келә салып кергән икән. Келә салдың ни, салмадың ни, вак рәшәткәле койма теләгән кешегә сикереп кенә керерлек. Аннан соң ул келәне урам яктан кул тыгып та шудырып була. Урыныннан кузгалып капкага барасы килми иде. Капка гына ача белерләр әле, дип уйлады. Шулай да койма артында ир-ат торуын күреп, җиңел халатының итәкләрен тартыбрак куйды, таралып төшкән чәчләрен җыйгандай итте.
Бүген дөньяга чыгарга дигән уй күңелдә өлгергән булса да, ятларның болай алар тормышына рөхсәтсез бәреп керүе кирәк түгел кебек иде.
Килүче капка шакып, кирәксезгә вакытыннан алда шалтыравын аңлады ахыры, келәне шудырып капканы үзе ачты. Киеме дә, йөз-кыяфәте дә авылча булган ир-егет иде ул. Үзен хуҗаларча тотып, ышанычлы атлап килүе үзенә карата хөрмәт һәм курку дисәң, курку түгел, бертөрле буйсыну хисе уята. Мәгәр кушканын үтәтә торган кешедер бу.
Иртәнге кунак та, баскычланып менгән күтәрмәнең култыксасы ышыгында җәйге хозурлыкка сокланып утырган мондый гүзәлне күрермен дип көтмәгәндер, бер мәлгә сүзсез калды.
Хатын-кызда аңлатып булмый торган бер тойгы бар. Җан сөйгәне белән чөкердәшеп, бәхет канатларында гына тибрәлеп яшәсә дә, барыбер чит-ятларның үз матурлыгына соклануын тели. Юк, чит мәхәббәт, яңа тойгылар да эзләми ул. Бары тик матурлыгын башкаларның да күрүе кирәк аңа. Мондый карашларга, ир-атның, әлегедәй сүзсез калып, гүзәллегенә табынып торуларына мохтаҗ ул. Көчсез зат дип шуның өчен әйтмәделәрме икән? Ир-атның бер күрүдән башын югалтуы кызыклы аларга. Шуның белән хатын-кыз үзенә көч ала, ышанычын ныгыта һәм тагын да гүзәлрәк булып китә.
Тегесе тиз айныды, йомышы чит сылуның баш әйләндергеч матурлыгын күрүдән күпкә мөһимрәк иде, ахры. Ул каршындагы гүзәлдән күзләрен алмыйча, саулык сорашты.
– Хуҗаның үзен күрергә мөмкинме?
Тавыш ишеттеме, йокысы туеп уянганмы, ишектә Заман үзе дә күренде.
Ирләр, авылдагы гадәт буенча, кул биреп күрештеләр. Нәркәс өчен авыл белән шәһәр кешеләре арасында гадәтләрдә аерымлык юк кебек. Хәзер кем каланыкы, кем саланыкы икәнне аера алмассың. Гадәт-йолалар авыл җиренә аяк баскач үзләрен сиздерә микән? Читтән кайткан икәү дә биредә кул кысып исәнләшә. Бу ачышы аның кәефен тагын да күтәреп җибәрде. Ул үзалдына елмаеп куйды.
– Кайтканыгызга бераз булды бугай, машинагызны көн дә капка төбендә шәйлим, – диде авылныкы.
– Шимбә көннән мондабыз.
Заман иртә кунакның тикмәгә генә йөрмәгәнен белә. Монда аларга йомыш төшеп килүчеләр һәрвакыт була. Кемдер беркөнге кебек, авырып китә дә, үзәктәге дәваханәгә яки башка җиргә барып килергә кирәк. Авылда машина юктан түгел, бу йортка кайткан кунаклар мондый очракка бензинны исәпләми. Болардан бушка файдалану гөнаһ түгел. Ә үзләренекеләргә барыбер ничек булса да хакын түләргә кирәк. Башка үтенечләр дә килеп чыга. Балаларын эшкә урнаштыру, ниндидер документлар буенча сораулар туып тора, йә укыган кешеләрнең киңәше кирәк була.
Бу юлы, килүченең артык җитди йөзен күреп, Заман вакыйганың шактый борчулы буласын тоемлады.
– Ишетеп торгансыздыр, хәлләр артык җитдиләнергә тора бит әле.
– Әллә, без дөньядан артта калып яшәдек әле, телевизор карамадык, яңалыклар да ишетмәдек, – диде Заман, кыенсынулы да, шул халәтләреннән канәгать та кыяфәт белән. Әйтерсең, хәбәрләрне ишетми генә проблемалардан азат булып була.
Нәркәскә бернинди дә проблема кирәкми. Алар хакында ишетәсе дә килми иде. Ул урыныннан кузгалды. Сылу гәүдәсенең, күбәләктәй адымнарының авыл егетендә тагын соклану уятасын күзаллап, шуннан канәгать елмаеп, өйгә кереп китте. Иртәнге табынны әзерләргә ашыкты.
Яп-яшь булса да, күңелендә дә, җисемендә дә бернинди дә бозыклык, шайтан вәсвәсәсе булмаса да, хатын-кыз табигатенә хас үз матурлыгын тоюдан күңеле күтәрелү, шуннан очыну һәм тәм табу аңа да хас иде. Бу тойгы бикләнеп ятудан туюны, дөнья ыгы-зыгысына кушыласы килүне көчәйтте генә.
Колакка матур музыка яңгыраган кебек. Күңелдә шуңа ятыш сүзләр дә туып килгән сыман. Җырлар шулай туа торгандыр. Ул – бәхетле хатын, ахирәтләре дә шулай ди. Бәхетне әллә нинди зур, бөек нәрсә диләр, юк, гап-гади генә ул. Бер дә юктан гына да авыл иртәсендә менә шулай үзеңнең бәхетле икәнеңне тоярга була.
Ул чәй кайнатырга куйды, күбәләк сыман очынып йөреп өстәл әзерләргә тотынды. Ризык запаслары да кими, мөгаен, берәр кая барып килерләр. Авылны да күрмәде бит әле ул. Табигатькә чыгу дигәннәре дә бакча артындагы кошлар тавышын тыңлаудан ары китмәде.
Заман озак көттермәде. Хәтта бик тиз килеп керде. Гадәтенчә, үтешли генә булса да иркәсен назлап ала торган иде. Бу юлы ниндидер төшенке тавыш белән эндәште. Кыяфәте дә югалып калган кешенеке иде:
– Нәркәс...
Башка сүз әйтмәде. Кайтканнан бирле борылып та карамаган телевизорны кабыза башлады. Ничек килеп җитүләрен ата-аналарына хәбәр иткәннән соң, кесә телефоннарын да сүндереп куйганнар иде. Аларны зарядкага тоташтырды.
– Безнең киткәнне генә көткәннәр икән...
Яшь хатынның бернәрсәдә гаме юк иде. Ни булгандыр дөньясына, аның өчен барыбер. Аларга кагылырга тиеш түгел. Алар еракта, биредә су басасы, давыл чыгасы, җир тетрисе юк. Бөтендөнья сугышын башларга беркем дә җөрьәт итмәячәк. Шулай булгач... Алар хәзер тәмле итеп иртәнге чәйне эчәр. Менә ул үзе генә белгәнчә килештереп коймак коеп алачак.
Зал яктан телевизор тавышы ишетелде. Диктор борчулы тавыш белән хәвефле хәбәр җиткерә иде. Тыңламыйча булмаячак, кызыксыну җәһәтеннән генә булса да тыңларга туры килә. Ул, табасын сүндереп, ире янына чыкты. Ни булды икән? Самолет шартладымы, океанда җир тетрәп су бастымы? Соңгы вакытта иң көчле нинди хәтәр булган иде әле? Ул шуны хәтерләргә тырышып, экран каршына килеп басты.
Ниндидер куркыныч вируслар турында анда-санда хәбәрләр таралып маташа иде. Моны бит беркем дә чынга алмады. Йогышлы чирләр таралып тора инде ул, моңа кадәр дә булды. Йә ниндидер кометаның туп-туры Җир өстенә килүе турында сөйләп куркыта башлыйлар, анысы да, якынаеп беткәч, тагын кире борылып китә иде. Андый гына хәлләргә өйрәнелгән. Бу юлы башкача микәнни?
Икесе дә сүзсез калды. Тормыш бер мәлдә мәгънәсезгә әйләнгәндәй булды. Юк, болай ук котылгысыз булалмый! Бу дөньяның әллә кемнәре, әллә нинди кодрәт ияләре бар бит! Беркем дә төянеп башка планетага китә алмый, шушы Җирдә яшәргә туры киләчәк. Вирусны авызлыклау чарасын эзләячәкләр, табачаклар. Аңынчы корбаннар булыр, әлбәттә. Корбаннар һәрчак булган. Һәр көн автомобиль һәлакәтләрендә генә дә сугыштагыдан күбрәк кеше үлә диләр. Бары да әйбәт булыр, нигә шулкадәр чаң сугарга? Әйтерсең, кешелек юкка чыгып бара!
Башта әти-әниләренә шалтыратырга булдылар. Аларның өйдә икәнлеген беләләр, ерак дигәндә дә – шәһәр читендәге бакчададыр. Күптән инде, мөмкинлекләре булса да, якын-тирә ял йортларыннан ары киткәннәре юк. Заманның әнисе самолетка утырып ерак юлга чыгарга курка.
– Яшь вакыт түгел, юлда ни булмас. Әллә кайда үлеп ятып, йә балаларга мәшәкать тудырырсың, – дигән була.
Әтисе:
– Картайтты, корткамнан башка андый җирдә йөрисем килми, – дип аның сүзен куәтли.
Бернигә дә аптырамас әтисе бу юлы югалып калган сыман тоелды. Шулай да аны тынычландырырга тырышты.
– Борчылмагыз. Ул йортта өнендәге аю сыман кыш чыгарга була әле, – диде. Аннан җитди тавыш белән өстәп куйды:
– Чамала инде, улым, беренче вакытта яшәрлек бөтен нәрсә бар анда. Үзең беләсең.
Алар үзләре дә хәзергә бакча йортына күчәргә җыеналар. Әйе, мондый очракта җиргә якынаю дөресрәк.
Әтисе белән сөйләшеп, башка туганнары, танышларының ни хәлләрдә булуын ишеткәннән соң, ул тынычланып китте. Беренче мәлдә бар дөньяны асты өскә килгән кырмыска оясыдай күз алдына китергән иде. Барысы да имин икән әлегә. Көтәләр, афәтнең тизрәк бетәренә һәм үзләренә кагылмасына өмет итәләр.
Заманнар, бу яклап караганда, иң уңайлы урында. Бирегә нинди вирус килеп җитә алсын? Бергә булсалар, яхшы булыр иде дә соң, ни хәл итәсең? Әгәр кузгалырга мөмкинлек туа икән, барысы да бакча йортына җыелырга килешкәннәр. Бергәләп бәлане үткәреп җибәрү җиңелрәк булачак. Тик һәркайсының үз дөньясы, эше, вазифасы, бурычлары бар. Барын да ташлап китеп буламы? Тирәнрәк уйлаган саен, сораулар арта гына бара.
Ул әнисенең бакчага җыенып йөргәнен күз алдына китерде. Аның тыныч, йомшак тавышын ишетү белән сабырланып каласың.
– Ил белән килгән бәла, бер безгә генә түгел, – дип, акрын гына берәмтекләп юл сумкасына кирәк-яракларны тутыра торгандыр.
Алар икәүләп ниләр генә кичермәгән. Олырак кешеләрнең бер гадәте бар: алар көрәшергә ярата, тормыштан һәрчак ниндидер авырлык көтәләр, эзлиләр, табалар... һәм җиңеп чыгалар. Көрәшеп яшәргә өйрәнгән буын.
– Эш урыннарына шалтыратыйк әле. Андагылар нәрсә уйлый икән?
Заманның бу сүзләре Нәркәсне дә җанландырып җибәрде. Нигәдер беренче мәлдә алар җир читендә бүленеп калган сыман тоелган иде. Үзләре генә түгел бит, якыннары, дуслары, хезмәттәшләре бар. Алай гынамы, бөтен цивилизация! Шул биеклеккә җиткән кешелек бер вирус алдында югалып калмас бит инде. Аннан, монда тоткарлансалар, эштәгеләрне кисәтеп куярга да кирәктер. Кешеләрне юксыну, аралашу ихтыяҗы үзен тагын бер тапкыр сиздереп куйды. Кеше арасында кайнап яшәү нинди бәхет булган ласа!
Нәркәс тә әти-әниләре белән хәбәрләште, аннан икесенең дә эш урыннарына шалтыраттылар.
Телефоннан автомат җавап бирде:
– Үз хәбәрегезне яздырып калдырыгыз...
Алай... Димәк, анда беркем дә юк. Ярый, аларныкы яна торган түгел. Ә менә башкалар, ризык әзерләүче, утын-суын дигәндәй хәстәрләүчеләр нишли икән? Меңләгән йортларда көн итүче миллион кеше бүген ничек яшәргә тиеш? Бу кинәт кенә башка сыеп бетә торган түгел иде. Моны икесе дә бөтен тирәнлеге белән аңлый, тик бу турыда сөйләү түгел, уйлыйсы да килми.
Сүзсез генә ашарга утырдылар. Нәркәстә иртәнге күтәренкелекнең тамчысы да калмаган иде. Вак-төяк мәшәкать кенә әлеге киеренкелектән коткарыр сыман тоелды. Бервакытта да төшенкелеккә бирелми торган Заман да алыштырып куйган сыман үзгәргән иде. Башка вакытта, хәл ителмәстәй һәр проблеманың өч чишелеше була, дип кабатларга яраткан кешенең тавышы бу юлы акрын гына чыкты:
– Бакчага чыгыйм әле булмаса...
– Ике көн яумады бугай. Мин дә түтәлләргә су сибәргә уйлап тора идем, – дип Нәркәс тә аңа иярде. Өйдә берүзе каласы килмәде.
Икенче көнне үк катыргы тартмада шытып, яшелләнеп беткән бәрәңге күреп, шуны утыртып куйган иделәр. Күршеләрдә бәрәңге бакчасының яшелләнеп килүе дә аптыратмады. Хатынының аптыраулы карашына Заман:
– Үсә ул, кешенеке белән җитешер дә әле, – диде. Көчле шытымнарны туфракта күмелер-күмелмәс кенә калдырдылар. Шулар ныгып киткәннәр сыман. Заман зур булмаган түтәлгә өметле караш ташлады:
– Бер-ике көннән китмәнләргә дә була моны. Көннәр җылы, туфрак дымлы, хәзер күтәрелеп китәр, күрерсең.
Алар, биредә тамыр корасы хуҗалар сыман, башка түтәлләргә күз салдылар. Суган кыяклары иркенләп күккә үрелгән, кишер түтәле челтәрләнеп утыра иде. Укроп биредә үз-үзеннән коелып үсә. Помидорга соңдыр, кыяр чәчәргә була әле.
Заман орлыклар салынган тартманы күреп калган иде, өйгә кереп, шул байлыкны алып чыкты. Иртә өлгерешле помидорны сынамакка булса да чәчеп карарга булдылар. Чөгендер, шалкан ишесенең өлгерер мөмкинлеге бар иде.
Нәркәс туфракта чокынырга ярата. Өй почмагына куелган зур чиләктә мөлдерәмә тулы көмештәй чиста яңгыр суы. Су өстендә чагылган йөзе генә бик моңсу күренде. Йөзенә чыккан күңелсез уйларны куарга теләгәндәй, хатын ап-ак матур куллары белән суны чайпалдырып куйды.
Өйдән чыгарга ярамый, дисәләр дә, артык кискен кисәтмәгәндә, кибеткә барып кирәкле әйберләрне алдылар. Бер чыккач, күрше авылга да сугылдылар. Шунысы рәхәт хәзер: сәүдәгәрләр кибетләрне товар белән тутырган. Шәһәрләрдә, мөгаен, барын да кырып себерә торганнардыр, ә монда алай ук ямьсез кыланмыйлар. Авыл җирендә олы яшьтәгеләр болай да запассыз тормый. Балалары машина белән кайтканда, кирәк-яракны булдырып куярга тырышалар. Үзләре дә, бер чыкканда дип, буш кул белән кайтмый. Җәйгелеккә балалар, оныклар кайтуын тәк тә җыенып көтәләр иде.
Болар үз кирәкләрен тулысынча булдырды.
– Чынлап та, аю кебек өнебездә генә кыш чыгарга да була, – дип шаяртса да, Заманның тавышында икеләнү, шом бар кебек иде.
Яшәү чәме икесен тагын да якынайтты. Беренчел кешеләрдәге сыман тормышка чат ябышу омтылышы уянды, ахры. Бәла килер булса, кеше һәрвакыт иң әүвәл үз урынын билгеләргә тиеш. Мин кайда, котылыр өчен нәрсә эшләргә тиешмен? Бүгенге беренче бурычым нинди? Алар шуны башкарды бугай. Кирәге чыкканына карап, тагын кыймылдарлар әле.
* * *
Кеше күңеленең иң ерак почмагында гадәттән тыш хәл көтү яши. Аның табигате шундыймы, үзен исбатлау ихтыяҗымы? Табигать белән көрәшү, яшәр өчен шартлар булдырырга тырышу электән килгән. Шул рәвешле авырлыкларны җиңү теләге геннарда сакланган да, гафләт басмасын өчен, вакыт-вакыт шулай үзен сиздереп торамы? Хәсрәтсез дөнья, бәхетле яшәеш – сугыш, кырылышлар белән булса да, кешелек җәмгыяте бөтен тарихы дәвамында шушы иң бөек максатына барырга тырышкан. Ялгышкан, адашкан, кан койган, җан кыйган, тик барыбер алдагы максат шул булган.
Оҗмах сыман урыннар бар инде хәзер җирдә. Ниндидер үлчәмнәрдә иле-дәүләте белән халыклар шушы биеклеккә күтәрелгән дип исәпләнә. Ил-дәүләт эчендә үзе өчен генә оҗмах төзегән бәндәләр дә бар. Нишләп соң теге борчылу, хәвеф көтү тойгысы беркайчан да югалмаган? Гел генә рәхәт яшәү адәм баласына төс булалмый, дигән кисәтүме?
Бүген «оҗмахтагылар» ныграк та борчылмый микән әле?
Кеше авырлыкка түзә, рәхәтлеккә чыдый алмый, дияр иде карт әнисе. Монда азгынлык, туеп сикерү, чыдаша алмау түгел, уйлап карасаң, башка фәлсәфә ята ич. Кеше гомер-гомергә көрәшергә өйрәнгән. Шул көрәш аны кеше иткән бит. Ә әзергә генә риза булып яшәү аны юкка чыгара, җимерә түгелме? Көрәш аңа үзе булып калу өчен кирәк. Менә шулай уйлыйк әле, шулай дөресрәк булыр.
Заманда да бу тойгы бар иде. Әлеге вакыйга шуны уятып җибәргәндәй булды. Ул хәтта үзен үз стихиясендә итеп тойды. Юк, бәла чакырып китерүе түгел, чакырмасаң да килә ул бәла-каза. Тормыш каршылыклардан тора дигәнне искә төшерүе. Беренче мәлдә, кинәтлектән, болай да була икән дип, вакыйгаларның мондый агышын бөтенләй башка да китереп карамаганлыктан, артык каушап киттеләр. Ышанмастай хәл бит. Аннан теге борынгы көрәшче геннары уянды. Димәк, барысы да узгынчы хәсрәт, кеше җиңә ала торган каршылыклар.
* * *
Иртәнге кунак авылның старостасы Гаяз иде. Аларны искәртергә, мондый очракта үзләрен ничек тотарга кирәклеген аңлатырга килгән. Урындагы кеше буларак, алар гомере өчен дә ул җаваплы. Бәлки, болар үзләре аның ише авыл кешесеннән ныграк хәбәрдар булырга тиеш, дип тә уйлагандыр. Монысында да хаклык бар. Бу йортка кайта-китә йөрүчеләрнең югарырак очканын белгән хәлдә, алардан берәр өметлерәк сүз ишетергә теләве, үзенчә таяныч эзләве иде.
Җәйге мәлләрдә кайткан кунаклары белән ишәеп, шау-гөр килеп калган авылда ул – бердәнбер власть. Кирәген эшли, кирәкмәгәненә чәчрәп чыкмый. Кешегә комачаулап йөрми, артык та, ким дә түгел, үзләре сайлаган, авылга таман гына җитәкче. Аларга шуннан артыгы кирәкми. Авыл кешесе үз көнен күреп өйрәнгән. Беркемнән дә ярдәм көтми, өмет тә итми, чөнки ярдәм итмәсләрен белә. Тик менә яшәргә генә комачауламасыннар.
Юкка гына авыл кешесен «тормыш көтә» димәгәннәр. Әйе, үз тормышын үзе көтә ул. Көтүчегә баш кеше кирәкми. Чөнки малларының холкын, аларны ничек ашатырга кирәклеген, үләнле басуларны аңардан яхшырак белүче юк. Сыерны ашатса, көтүендә үгезе булып, вакытында бозауласа, шул инде. Игенне чәчеп, үстереп, җыеп алуга да власть берничек тә ярдәм итә алмый. Вакытында яңгыр явып, кояш җылытса, иген уңа. Җыеп алырга дигәнендә янә Ходайдан аяз көннәрне генә сорыйсы. Крәстияннең хәле хәлчәрәк икәнен күктәгеләр дә яхшы белә, күрәсең, күз тимәсен, еллары игенче өчен иллә дә уңай килә инде. Шагыйрь әйткәндәй, менә ничә еллар инде яңгыры да вакытында явып, җиле дә вакытында исә. Печән өсте җиттеме, уракка төштеләрме, сорап алган кебек аяз көннәр авыл кешесенең эше беткәнен көтеп тора, рәхмәт яугыры. Шулай булмаса, калтыр-колтыр техникасы белән ничек печәне өелер иде дә, игене ничек җыелыр иде? Хәзер бит аның эшче куллары элеккеге кебек түгел. Гаиләләрдә берсе артыннан икенчесе тезелеп уллар, кызлар үсми. Карап торганнары бер-ике бала, күп дигәндә өчәү. Алары да басу юлына карамый, шәһәргә күз төбәгән. Бар исәпләре ничек тә университетка керергә, эшләми генә акча бирелә торган урынга утырырга. Иң булдыклылары – Себер дигән җирдә. Алар хакында «озын акча эзләп йөриләр» диюләре һич дөреслеккә туры килми. Болар илне яшәтүчеләр. Ничә еллар инде басулары чәчелмәгән-җыелмаган, заводлары эшләмәгән илне кем туйдыра? Рәсәй шушы ир-егетләр чыгарган нефть белән газны сатып яши.
Староста дигәнебез авылга төс биргән бик кирәкле кеше иде. Әгәр авыллар яшәп ята икән, димәк, анда Гаяз кебекләр бар. Дәрт итсә, зур укулар бетереп, берәр урында зур гына түрә булыр иде, тик нигәдер укуга тырышмады. Зур ачышларга исе китмәде, күзгә күренми торган молекула, атомнар тирәнлегенә төшеп тормады, дәресләрдән үзенә кирәген, ягъни тормышта кулланырдаен гына алды. Мәгәр үзен белгәннән башлап иминлек, тынычлык гаранты булды. Шау-гөр килеп уйнаган бала-чага арасында аның барлыгын күрсәләр, ата-ананың җаны тыныч: берсенең дә башы тишелмәс, күзе чыкмас, тәпәләшеп тә ятмаслар. Энергиясен кирәкмәгәнгә сарыф итмәвеме, нәселләре эре сөякле булмаса да, ул калын гәүдәле, нык беләкле булып үсте. Тик ул көчне кулланыр урыны гына чыкмады, бар булмышы белән тыныч кеше ул. Аңарда малай-шалай арасындагы вак-төяк ызгышларны булдырмый калу сәләте бар иде. Егет булгач та, яшьләрнең кирәксезгә сикереп чыгарга котырта торган дәрт-дәрманы аның тыныч кыяфәтен күрүгә тыела, эш бервакытта да якалашуга барып җитми иде.
Бер-бер артлы яшьтиләренең туенда шаһит булып йөргән Гаяз әллә үзе ялгыз кала инде дип, ата-анасы вакытында борчылып та алды. Никах сәгате сукмаган, үз насыйбын көткән икән. Авылга укытырга килгән Җәмиләне егет бер күрүдә ошатты. Кыз да үзенә күңел салып сүз кушкан кешенең бер генә кире сыйфатын да таба алмады. Авыл сертотмас үрдәк кебек бит, кешеләре дә, әллә сүз куешкан инде, ике арадагы җылылыкны сизеп калганнар да Гаязны мактап туя алмыйлар. Әнә шулай яшь кызны, бөтен авыллары белән димләп дигәндәй, Яңа ел бәйрәмнәрендә килен итеп төшерделәр. Моңынчы ук инде авыл терәгенә әйләнеп барган егетнең шулай башлы-күзле булып киткәненә ата-анасы гына түгел, авылдашлары да сөенде.
Җәмиләсе дә ире белән бер камырдан әвәләнгән кебек, холык-фигыльләре бик туры килеп тора. Югары белем алса да, зур максатлар, зәңгәр хыяллар белән алгысынмады. Үзе өчен авыл укытучысыннан да зуррак билгеләнеш тапмады. Әнкәсенең бердәнбере, дөньяга килүе үзе бер могҗиза булган кыз бәләкәй генә сөенечләрен дә таудай күреп, барына канәгать булып яши белә иде. Әйтерсең, тууы, яшәве белән гомер дигән могҗизаның хакын түли. Шуңа кыз башта мәхәббәт, ярату дигәннәрен тоярга өлгердеме, бу хисләр яши-яши уяндымы – монысы башкаларга караңгы. Ә менә хәзер авылдагы бер матур гаилә булып яшәүләре хак.
Ата-анасы соң гына кавышып, балага гомер бирергә, аны үстереп укытырга өлгереп кала. Зарарлы заводта эшләп, кырык яшенә бер дәфтәр авыру тарихы тупларга өлгергән хатынга бала сөю бәхете дә насыйп булыр дип кем уйлаган? Моны Ходай бүләге дип кабул итеп, үзе җире-күге белән сөенсә дә, табиблар колач җәеп каршы алмый. Сабыйның туарына да ышанмыйлар.
– Син балаңны тугыз ай күтәреп тә йөри алмаячаксың. Кая тугыз ай, өч-дүрт айда авырың үзе төшәчәк. Синең организмың бала асрар хәлдә түгел. Тик без сине көчләп операция өстәленә дә сала алмыйбыз.
Кергән бер кабинетта шулайрак каршылыйлар аны. Үзенең өзлегүләре генәме, «балаң чирләшкә булып туачак» дигән кисәтүләр дә тәэсир итми. Хатынның «табам» дигәне кайда да соңгы сүз булып яңгырый.
Дәваханәгә күренергә килгән саен ишеткән куркыныч диагнозларны ул тыңламаска өйрәнде. Ул диагнозлар, бәлки, дөрестер дә. Әнә, күпне күргән тәҗрибәле табиб боларны ышандырып сөйли. Йөрәк астында җан кергәнлеген белгертергә тырышып яткан баласына әле кислород җитмәүдән, әле гемоглобин азлыктан ничек кыен булачагын тасвирлый, авыру булып туу ихтималын кисәтә. Шулайдыр, кешедән кеше ярала бит. Тик аңа үзенең шушы баласы белән генә яшәгәнлеген ничекләр итеп аңлатырга соң? Җан биргәнгә җүн бирер, дигәннәр бит. Аннан соң, нигә үзенең күңеле бер хәвеф тә сизми?
Япь-яшь хатыннар әле токсикоз, әле кан басымы күтәрелү белән дәваханә тупсасын таптаганда, ул сабыен бик җиңел күтәрә. Бу бәхетне бар булмышы белән сөенеп кабул иткәч, организм да бөтен көчен шушы олы эшкә туплый, күрәсең. Табиблар аны аерым исәптә тота, атна саен анализ карыйлар, дәваханәгә салып та тикшереп торалар.
Бер сөенечтән балкыган, бер хәвеф утында янып алган хатынның кичерешләрен карт табиб та йөрәге аша үткәрә. Һәр кабул итүендә бөтен күрсәткечләрнең дә нормада икәнен күреп торса да, хатынның өмет канатлары киселә күрмәсен дип, яралгының да дөрес үсеш алуына ныклы ышанасы килә: ул вакытта район җирендә УЗИ дигән хикмәтләр юк, башкалага барып, сабыйның үсешен дә тикшертә.
Вакыты җиткәч, кыз бала дөньяга килә. Операция белән алырга дип әзерләнсәләр дә, бары да уңы-юлы белән килеп торганга, табиблар табигатькә каршы килми.
– Сиңа бу баланы Ходай үзе биргәндер, – дип, табиб ак биләүгә төргән сабыйны имезергә үзе кертә.
Боларны Җәмилә белми, тик кадерледән кадерле, иркәдән иркә булып үскәнен генә белә. Тик ул кадерләүләрдән артык очынмый, шушы назларны ата-анасына вакыты җиткәч кайтарырга әзер булып, барын да йөрәгенә җыеп үсә. Аңа ата-анасыннан бирелгән чиксез ярату бар дөньяга җитәрлек. Бу ярату үзен яшәткән шушы җирләргә дә җирегү булып күчкән, янәшәсендәге барлык кешеләргә мәрхәмәтлелек булып чагыла, кайнап торган яшәү дәрте булып сокландыра иде.
Авыл старостасы аягында нык басып тора икән, юктан түгел – аның таянычы, көч-куәт биреп торучы Җәмиләсе бар.
* * *
Телевизордан куәтле ташкын булып бер-бер артлы дәүләтләрне, зур-зур шәһәрләрне басып килгән афәтнең ачы нәтиҗәләре турында сөйлиләр.
– Моннан котылу юлы бер генә: бөтен Җир шарындагы барлык кешеләрнең ике атна бөтенләй аралашмый яшәве.
Бу котылу юлының тормышка аша торган түгеллеген янә үзләре куәтләп тә куялар:
– Бу мөмкин түгел, әлбәттә.
Шулай да, котылгысыз афәтне азмы-күпме йөгәнләү юлы да бар икән. Һәркем булдыра алганча үз урынында калырга тиеш. Африкада, утрауларда яшәүче кабиләләргә, таулар арасына бикләнгән монахларга рәхәттер ул. Миллионлы шәһәрләр нишли? Иң бөек ачыш гадилектә, имеш. Әлегә бердәнбер котылу сакчыллык һәм ничек тә бикләнеп яшәү икәнлеген дәүләтләр көндәлек сәясәт дәрәҗәсенә күтәрде.
Таулар, урманнар арасында адашып утырган авылга бу афәт килеп җитә алмас та кебек. Бигрәк тә чикләүләр тиешенчә сакланганда. Дөньядан өзелеп тору берничә көнгә генә бернинди проблемасыз кебек тоелды. Кайберәүләр атналар, айлар буена район үзәгенә дә бармый тора ала. Авырмаса, кирәк-ярагын алдан хәстәрләп куйса, калганы авылның үзендә бар. Юллар өзеклегендә шулай аерылып калган авыллардагы кешеләрнең ничек яшәүләрен телевизордан күргәннәре бар иде. Монда бөтенләй икенче шул.
Һәр авылда фельдшеры да юк бит әле аның. Монысын да үзләренә ерып чыгарга туры килде. Авылның хәл итә алмастай мәсьәләсе юк дигәннәрдер. Җир, табигать үзен үзе сәламәтләндергән кебек, авыл да үзен үзе карый, савыктыра, яшәтә ала шул. Шуңа исәп тотканнардыр. Пенсия яшендәме, күчеп кайткан кешеме, җәйге ялга кайткан берәр белгечме – әнә шундыйларны барлап, хәлдән үзләре чыгарга тиеш икән.
Бик авыр чирлеләр булганда санавиация җибәрәчәкләренә ышандырдылар. Иң элек балалар һәм бәби тудыручылар күздә тотылды. Урындагы фельдшер таләп иткәндә, авыр имгәнүләр, хирургия операцияләре кирәктә, ярдәмсез калдырмаячаклар икән. Калган очракларда урындагыларның да көче җитәргә тиеш.
Шәһәр кунаклары авылны бу яклап та коткарды. Озакламый Гаяз аларга шушы мәсьәлә буенча килде. Нәркәснең медицина белгече булуы турында ишетеп калган икән.
– Мин медицинага кагылышлы кеше генә, кешеләрне дәвалау буенча тәҗрибәм бөтенләй юк. Аннан, документларым да үзем белән түгел. Кем миңа болай гына ышана? – дип каршы килде хатын.
– Бүтән вариант юк, ризалашырга туры килер. Монда беркем дә документ таптырырга җыенмый. Авыру кешегә документ кирәкми, ашыгыч ярдәм кирәк, – диде авыл башлыгы.
Каршы килә алмады Нәркәс. Белешмәләр базасы аша тиз арада Нәркәснең медицинага кагылышы барлыгын да ачыкларга өлгергәннәр. Гадәттән тыш хәлләр чикләрендә, аны шушы авылда медицина ярдәме күрсәтү өчен җаваплы итеп билгеләнүен хәбәр иттеләр. Махсус чатта үзе өчен генә инструктаж үткәрелде. Бәйләнеш шушы чат аша булачак, тиз арада аңа нинди күләмдә җаваплылык йөкләнгәне, медицина хезмәткәре буларак, нинди очракларда, кемнәргә өстенлек биреләчәге турында инструктаж үткәрелде. Боларны ул иренә әйтмәде. Әйтергә ярамый иде. Ул, өстәгеләргә хәбәр итмичә, авылны ташлап китәргә дә тиеш түгел.
Әйтмәсә дә, Заман боларны аңлый һәм бернәрсә дә сорашмый иде. Кайчанга кадәр дәвам итәр аларның авыл тукталышы? Бу хакта сөйләшмәскә тырышалар. Мондый гадәттән тыш вакыйгалар барысын да акыллырак, түземлерәк итте. Яшәүнең һәр көне бәхет икән ләбаса. Бер-берсен ныграк кадерләргә, сакларга тырышкан кебекләр. Әйтергә дә куркыныч, гүя барысы да соңгы тапкыр...
Кирәк кирәкне ега, диләр. Организм да үзенең яшәве өчен нәрсә мөһимрәк икәнен үзе хәл итә ала, күрәсең. Чирләдем, дип килүчеләр бик сирәк иде. Электән йөрәк, кан басымы дип ыңгыр-шыңгыр йөрүчеләр дә зарланмый башлады. Башка чирлеләр дә үзләренең көндәлек зарын онытты. Әллә көтелмәгән, башка да килеп карамаган бу хәл шулай йогынты ясады, әллә кешеләр түземлерәккә әйләнде. Зуррак чирләрне көтеп, организм каршы торучанлыгын көчәйттеме? Кеше үз мөмкинлекләренең бик аз өлешен генә файдалана диюләре бик дөрестер. Экстремаль очракта организм бар көчен туплау сәләтенә ия, күрәсең.
Табигатьнең генә кешеләрнең бу ыгы-зыгысында эше юк. Иртә җәйнең мәмрәп пешкән җиләк кебек матур көннәре бер-берсенә ялгана бара. Җылы яңгырлар артыннан кояш нурларында салават күпере нурлана. Бар үсемлек дөньясы җылы һава дулкынында кинәнә. Басу-яланнарда печәне, игене, тартып үстергәндәй, күзгә күренеп күтәрелә, рәшә дулкынында тибрәлеп сут җыя, татыр туплый.
– И Ходаем, игелеккә дип бир, күз куанычы гына булмасын, – дип бисмилла белән карый әбиләр мул булып өлгереп яткан кырлар, бакчалар нигъмәтенә сөенечле дә, хәвефле дә караш ташлап.
Ак болытлар йөзгән зәңгәр күкләр өнсез. Күкләр кешеләр хәленә керми. Мин сезгә яшәргә мөмкинлек бирдем, минем бүләгемә, иркенлекләремә лаек булыгыз, дигән кебек табигать.
Кеше үз көчен һәрчак күрсәтеп килде. Җиңде дә бугай. Җирдә табигать аның өчен оҗмах тудырган иде, кеше куллары аңа тагын әллә ниләр өстәде. Шулар барысы да юкка чыксынмы? Әйләнеп карасаң, кешегә әллә ни күп тә кирәкми икән ләса, бары яшәү генә кирәк. Ул дәвасын да, афәттән котылу чарасын да үзе табарга тиеш. Вакыт кешене алышка чакыра. Әйдә, күрсәт көчеңне! Кеше булсаң, югары аң, олуг акыл иясе булсаң, син җиңәргә тиеш!
* * *
Авыл старостасының беркемгә дә рөхсәтсез урыннан урынга күчеп йөрергә ярамый дигән кисәтүенә башта артык исләре китмәгән кебек иде. Бердән, алар әлегә, чынлап та, авылдан китәргә җыенмыйлар. Башланмаган ялның берничә көне генә узган иде. Икенчедән, бу кисәтүгә артык әһәмият бирмәделәр. Чөнки килеп туган хәлне бу кадәр үк җитди булыр дип ышанмадылар. Бүгенгенең чынбарлыгында мондый хәлләргә урын була алмаган кебек иде. Аннан соң, алар үз гомерләрен куркыныч астына куя торган кешеләр түгел. Башкалар өчен дә хәвеф тудырырга җыенмыйлар – бәхетле булып яшәр көннәре һәм кешелек өчен файда китерер эш-гамәлләре алда. Алар – геройлар түгел, мәгънәле, гамьле тормыш белән яшәүче гади кешеләр. Табигатьләре, холыклары акылны артка куеп утка-суга ташлана торган түгел. Бәлки, алар гомеренә геройлык эшләр мәлләр калмагандыр, бу тормыш беркемнән дә батырлык таләп итмидер.
Шуңа вакыйгалар агышына тыныч кына буйсынырга булдылар. Хәер, буйсынмый кая барасың? Ярый, ата-аналары белән бәйләнешкә керделәр. Алар бакчада урнашып алганнар, барысын да шунда җыеп, әлеге хәвефне бергә үткәрергә исәпләре һәм һәр көнне аларның кайтуын көтәләр. Нәркәс тә ата-анасы белән аралашып тора. Сабыр итеп, язмыш белән килешергә генә кала. Бәрелү-сугылуларга, күз яшьләренә урын юк. Барысы да исән-имин бит.
Телевизор яңалыклары һәр каналда сәгать саен бирелә. Ә аерым бер каналны өзлексез мәгълүмат чыганагына әйләндерделәр. «Вирус таралуга бәйле вакыйгалар сәгать саен кискенләшә...» Яңалыклар шулай башланып китә. Хәзер алар хәбәрләрнең иртәнге һәм кичке чыгарылышын гына карый. Юкса, көн буена берсенә берсе өелеп килгән хәвефле хәбәрләрне кабул итәргә көч җитми. Әлегә бары тик авыручылар һәм үлүчеләр саны гына әйтелә, чөнки ...терелүчеләр юк. Табиблар дәвалауны төрле сынаулар рәвешендә алып бара, билгеле генә дарулар, дәвалау ысуллары юк. Галимнәр вирусны тикшерә, тик ул бернинди капкыннарга да эләгергә охшамаган. Бары тик тикшергән саен кеше өчен хәвеф китергән яңа ягы белән ачыла гына бара. Иң отышлы саклану чарасы һаман шул: аны йоктырмау.
Башта аерымлык кызык кебек иде. Бала-чаганың авылда ут сүнеп торганда качышлы уйнап алганы кебек. Үзенә күрә бер романтика. Тик мондый уен романтикасы озакка бармады, робинзонлык тиз туйдырды. Иң кыены – моның кайчанга кадәр дәвам итәсен белмәүләре, билгесезлек, чикләүләрнең очы-кырые күренмәү. Аннан соң бераз күнектеләр кебек. Алар яшәгән авыл чынлап та бер биләмә кебек, төп халык үзләренең тышкы дөньядан аерымрак булуына өйрәнгән иде. Читкә кереп-чыгулар катгый туктатылгач, кешеләр бер түбә астында яшәгән гаиләгә әверелде сыман.
* * *
Гаяз белән башта ук килешеп киттеләр. Заман аның салкын акыл белән барын да уйлап эшли белүенә шакката. Еш очраша алар хәзер. Авыл башлыгы башкарырга җыенган эшләре хакында сөйли, аларга карата шәһәр кешесенең фикерен ишетәсе килә. Аңа укыган, зур белемле кеше итеп карый, киңәшләр, ниндидер дөрес, өметле сүз көтә.
Һәр килүендә бер борчуы була аның, йә килеп туачак проблема турында сүз кузгата. Һәм һәр соравына ниндидер дәрәҗәдә җавап та әзерләгән кебек.
– Безнең ныгытма түзәргә тиеш. Сугышчылар, үзең күреп торасың, барысы да гвардиячеләр, – дип шаярып сүз башласа да, борчулы иде староста. – Ярый, авыл аша узгынчылар булмаячак. Элек бит шәһәргә чыга торган юл безнең аша үтә иде. Җәй көннәрендә моңарчы да турыдан авыл читеннән йөрелде. Асфальт буйлап сәгатьтән артыкка сузылган юлны коры чакта авыл аша ярты сәгатьтә узып була. Бер яхшының яманы дигәндәй, авылны чыккач та чокыр-чакырлы җиде чакрым ара бар. Бөтен республикага билгеле. Белмичә килеп кергән фураларның ауган чагы да булды, шуңа йөрми башладылар. Ә болай, элек Ташлыкүл ташы түшәп салынган юл асфальтка биргесез.
Сакчыллык белән уяулыкны өлкәннәргә генә куш икән. Кергәнне-чыкканны, алай гына да түгел, кемгә кем килерен дә күрше-күлән хуҗаларның үзләреннән яхшырак белә. Бер заман куркыныч тилчә чире таралуны искә төшерделәр. Ул чакта да карантин игълан ителгән булган. Авылныкылар алмашлап каравылда торган, бөтен малларны урман аланына куып илткәннәр. Бу юлы да авыл тирәсенә күзәтчеләр куярга булдылар. Өлкән яшьтәгеләр бу эшкә бик теләп алынды.
– Без үләсе кешеләр, яшәсен яшәдек, ашасын ашадык, балалар бар бит, – диделәр, хәвефне ярты юлда туктатыр булып. Алар өстендә дә җаваплылык зур, ата-аналары, каникул башлану белән, оныкларын кайтарып куйган. Авылныкылардан тыш та иллеләп бала-чага бар.
* * *
Бүген җирдә яшәгән буынның мондый хәлдә калганы юк иде. Төрле вакытлар булган. Ерак йөрисе дә түгел, сугыш дәһшәтләрен, ул заманның ачлыгын, юклыгын хәтерләүчеләр бар әле. Бүген дә туйганчы икмәк ашауны иң зур бәхеткә тиңләгән кешеләр исән. Боларны китаплардан укырга, кинолардан карарга, сөйләгәннәрне тыңларга була. Битараф калмыйсың, тәннәр чымырдап, җаннар өшеп китә. Тик барыбер мондый тоташ өметсезлек, очы-кырые күренмәгән билгесезлек барысының да гомерендә беренче тапкыр.
Бу афәтне радиация белән чагыштырырга гына була. Күзгә күренми, әмма янәшәдә. Бер уйлаганда, әллә кайдагы урманнар арасында адашып калган авылга килеп җитмәс тә кебек. Авыл очындагы урманнар әллә кайдагы Себер тайгаларына барып тоташа диләр бит. Ничек килеп җитә алсын инде ул зәхмәт монда кадәр? Күпме вәгъдә итсәләр дә, газ белән асфальт юл килмәде бит. Хәзер онытылды, сөйләмиләр дә, ышандырмыйлар да. Бер караганда, авылларының җәһәннәм почмагында диярлек онытылып калуы кешеләре бәхетенәдер. Кайчагында шулай уйлап та куялар.
Бер алар гына түгел, шулайрак уйлаган акыллы башлар әлеге гап-гади ачышны күптән ясаган. Тик ялгышканнар. Океан уртасындагы аерым утрауларда яшәп торып, әлеге хәвефне имин генә үткәрергә исәп тотканнарны да чир, каһәр тамгасы сугылган кебек, артыннан барып эзләп таба икән. Афәт үзе белән шаярганны һич яратмый. Бик зур кешеме син, урам сукбаемы – дәрәҗәләр белән исәпләшми. Баймы, ярлымы син – акча чутын да белми. Бернигә карамый үз хөкемен чыгара да куя.
Шулай да «Сагы барның сагы ятар, сагы юкның үзе ятар» дигәнгә ышаналар. Бар нәрсәнең дә чиге була. Бу афәткә дә чик куелырга тиеш. Болар, авылдагылар, ни белә инде? Бөтен дөньяның акыллы башлары кыргынга каршы дару уйлап табу өчен әллә нинди лабораторияләргә кереп бикләнгәндер дә соң. Кайсы илдә иң элек уйлап табалар ул әҗәл даруын, шул җиңүче. Ярар, тапсыннар, җиңүче дә булсыннар. Кайчан уйлап табалар, кайчан җитештерә башлыйлар, кайчан алар авылына килеп җитә? Килеп җитәме әле ул Ходай үзе оныткан бу төбәкләргә?
Халык өмет белән телевизордан ил хәбәрләрен тыңлый. Анда исә һаман шул: кешеләр үлә. Бездә дә, чит илләрдә дә. Дөньяда тагын ниләр бар дисез? Шунысы башка сыймый: хәвеф никадәр көчле булса да, һаман сугышырга, власть бүлешергә, дөньяга баш булырга тырышалар. Исәннәргә байлык җитми. Үзең белән бер нәрсә дә алып китеп булмый, кәфеннең кесәсе юк. Шуны белмиләрме? Дөньяга афәт хуҗа, моны аңлау өчен тагын ниләр югалтырга тиештер кешелек?
Телевизор экраныннан корбаннар санын атыйлар, кайбер урыннарда ярдәмгә хәрбиләр килә. Баштанаяк резина костюмнарга киенгән, бит урынында ике пыяла күзлеге генә серәеп торган коткаручыларны күргәч, бу хәлләр чит планетада бара микән, дип уйлыйсың.
– Ярый әле телевизор күрсәтә, электр бар, – дип күңелсез генә нәтиҗә ясап куя авылныкылар.
– Бу кесә телефоннарын шушы ахырзаман киләсен уйлап чыгарганнардыр инде.
Монысы сөенүне аңлатамы? Андый телефоннар булмаганда да яшәделәр. Хәбәр-хәтер хат аша йөрде, аның каравы, иминлек иде. Кайчан гына мондый телефон килеп чыгачагын фантастика сыман сөйләделәр. Хәзергеләр исә шуннан башка яшәп булмас кебек туа. Ә Интернет челтәре? Нигә килеп чыккан, ничек шулкадәр мәгълүмат белән эш итәләр? Алар барысы да кешегә кирәкме? Бу турыда уйлаучы да юк. Уйламыйча гына шунда кереп чумды халык. Күнектеләр, гадәткә керде, асылы турында кем генә уйлап карый икән? Уйламыйча эшләнә торганнар гамәлгә яраклымы? Нигә соң ул чагында акыл җитмәслек гамәлләр башкарырга сәләтле кешелек үзенең тамырын корытасы афәттән сакланыр чарасын таба алмый? Әллә кеше акылы аңа корылмаганмы, бары тик нидер яулау, буйсындыру, көч күрсәтү кирәгендә генә кодрәтлеме? Ул хәзер бары тик басып алучы, галәм тираны булып кына яши аламы?
Башкача булдыра алмыйдыр. Адәм баласының үз ялгышларын аңлавы өчен шушы афәт кирәк идеме икән? Өметсезлек бугазыңнан алганда, чарасызлыктан дөньяга карата шундый ачулы уйлар туа.
Безнең ише беркатлылар өчен соңгы бөек казаныш булган кесә телефоннары төрле якка сибелгән туганнарны бергә бәйли:
– Иминлекме?
– Сез ни хәлдә?
Балалар да еракта калган ата-аналарын ничектер тыенкы гына сагына. Бер-береңә исәнлек теләү сүзләрдә генә түгел, күңелләрдә. Алар галимнәр ачып бетерә алмаган билгесез ешлыкларда тарала.
Болай аралашып торуларның озакка бармасы да аңлашыла иде. Дөнья үз куышына бикләнә бара. Цивилизаия нигъмәтләре иң элек алдынгы илләрдә югала башлады. Ни өчен? Ни өчен кеше табигатенә хас булмаган тайпылышлар нәкъ менә цивилизацияле илләрдә башлана икән? Гел рәхәтлеккә күнегелгәч, авырлыкны күтәрә алмыйлармы? Үзләренең туфрактан барлыкка килгәнлеген онытканмы, табигатьтән бирелгән тереклек итү инстинктын, беренчел геннарын югалтканнармы? Ризасызлыклар иң элек аларда күзәтелә башлады. Әле тамак туклыгы өчен бернинди хәвеф янамый иде, әмма ул илләрдә шушы хәвеф мөмкинлеген тоеп урамнарга чыктылар, тәртипсезлекләр башланды. Кешеләрдә тозакка эләккән ерткычлык инстинкты уянды.
Моны кайсыдыр күзлектән аңлатып та була. Яшәешләре иң югары дәрәҗәдә тәртипкә салынган. Бу шулай булган һәм һәрвакыт булырга тиеш дигән ышану күптән канга сеңгән. Рәхәт тормышка кагыласы бер нәрсә дә мәңгелек була алмый дигәнне кабул итә алмый алар. Бер буында чылбыр өзелсә, үз артыннан башкаларын да ияртә. Тоташ автоматика, кул тыгып төзәтә торган түгел. Монысын кешеләр эшли алмый, монда акыллы машиналар хакимлеге башлана. Әйе, бу югары дәрәҗә, тик машиналар үзләрен барлыкка китерүчегә берничек тә ярдәм итә алмаган очраклар да була. Кеше акылы гасырлар буе ачышлар ясый-ясый шуңа омтылдымыни? Җәмгыять мондый тайпылышка әзер түгел иде.
Телевизор аша кайбер өлкәләрдә энергия бирүдә чикләүләр булачагы турында бик саклык белән генә хәбәр иткәннәр иде. Моңа да аптырамадылар, чөнки кешеләр, бүген нәрсә булыр, иртәгесе көн тагын нинди югалту китерер, дип яши башлады. Безнекеләр түземлерәк икән. Хәер, бер чиктән икенчесенә ташланган, гомере буе үз өстендә сынаулар үткәргәнне кичереп яши белгән халык бит ул.
* * *
Әлегә дөнья белән бәйләнеш бар. Телевизордан сәгать саен бирелгән яңалыклар, әйтерсең, йөзә белмәгән кешенең котылгысыз рәвештә акрын гына тирән суга кереп барганлыгын хәбәр итә.
Заман кайдадыр радиоприемник, транзистор кебек нәрсәләр булырга тиешлеген белә иде. Шуларны эзләп тапты. Тузаннарын сөртеп, җайлаштырды, эшләтеп карады. Балачакта радиотехника белән мавыгып алган иде. Шул белгәннәре бик ярады. Алдагысын күзаллар өчен әллә нинди көчле фантазия кирәкми. Күп тармаклы һәм табыш алуга гына корылган телевидениенең үз бурычын ахырга кадәр үти алырына ышанычы юк. Радиостанцияләр үз тавышын саклап кала алыр, мөгаен. Тиздән анысына да электр булмас шул.
Һәм бу фаразлар, кызганычка каршы, акрынлап чынбарлыкта күренә башлады. Авыл үзен тулысы белән аерым бер дөнья итеп яши алганы белән генә бирешми. Җиргә якыннарның бер өстенлеге бар. Моны самолетта очарга курыккан кеше яхшы белә. Һавада сыеныр урын юк, ә җирдә син туфракка сыенасың, нәрсә булса да, җирдән дә ары китмисең.
Авылныкылар да җиргә сыенды. Һәр туар көн кешене ни белән булса да алдый иде. Иртән аз гына җобанып киттеңме – абзарыңдагы малың көтүгә чыгасы барлыгын искәртеп тавыш бирер. Кеше көлдереп, көтүдән сыер калдырып, урам буйлап селкелдәрсеңмени? Көтүгә үзең чыгасыңмы – юк-барны уйлап ята алмыйсың. Кичтән вакытында йокларга кирәк, иртән торасың бар. Парламентта берәр утырыш өзелергә, берәр киңәшмә тукталырга мөмкин, ә авыл көтүенә чиратыңны өзә дә, көтүне тарката да алмыйсың. Көтү чираты – законга кермәгән, әмма барлык законнардан өстен чынбарлык. Гомер буе караган бакчаңны да калдыра алмыйсың, утыртасың, үстерәсең, җыясың.
Аннан соң монда, ни дисәң дә, үз туфрагың. Ата-бабалар җире. Аннан соң... балалары, ни булса да, шушында, ата йортына кайтыр бит, аларны көтәсе булыр. Авыл шулай уйлый, шуңа кешеләрдә өмет сүрелә алмый иде.
Тик күңелсез хәлләр дә озак көттермәде. Беркөнне иртән торуларына электр юклыгы беленде. Чәй кайнатырга куйган электр чәйнегенең һаман тын торуын күреп аптыраган Нәркәс кинәт салкын суга төшкән кебек булды.
– Әгәр электр бирү дә туктатылса...
Заман иртүк кузгалып бакчадагы түтәлләрне күздән кичерергә, ихатаны карарга, гомумән, иртәнге авыл сулышын тыңларга гадәтләнә башлады. Ул да ашыгып өйгә керде. Лампочкалар янмый, суыткыч та тынган. Кесә телефонын карады, зарядкасы шактый иде әле. Әйе, мотлак булачагы көтелгән хәерсез хәлләрнең берсе иде бу. Тик моңа ук барып җитәрлек вакыт үтмәде ич. Ә... әйе, кичтән җилләп, давыллап яшенле яңгыр яуды. Мөгаен, электр чыбыкларына яки подстанциягә зарар килгәндер. Шулай гынадыр. Нәркәс авылда яшәп карамаган, андый табигать казаларыннан соң утсызлыкның тәүлеккә кадәр сузылу мөмкинлеген белми.
Ул хатынын тынычландырырга ашыкты:
– Кабыныр әле. Төнлә каты җилләде бит. Берәр урында авария булгандыр.
Нәркәс иренә ышанырга күнеккән. Әле дә аның тыныч тавышы барлык шикләрен таратты.
– Син чәйнек, табаларыңны мич плитәсенә урнаштыр. Мин хәзер учак ягам. Утта кайнаган чәй тәмлерәк була ул. Бер уңайдан төшке ашны әзерлисе кәстрүлеңне дә утырт. Кайный торсын.
Анысына ук мәшәкатьләнергә туры килмәде. Чәй кайнатып, йомырка тәбәсе кыздырып, өстәл артына утырганнар иде, гүләп суыткыч кабынып киттте, аннан телевизорны тоташтырдылар.
Яңалыклар көндәгечә, күңелне тынычландырырдай өметле хәбәр ишетелмәде.
Заман хәзер старостаның ярдәмчесе кебек. Авылдагы ир-ат, килгән бәлагә киртә куяр киңәше, эше белән файдалы булырдай кешеләр, үзләре белеп, бер тирәгә тупланган иде. Элеккеге имин чак булса, югарыдан фәрман бирелер, аннан берәр эшлекле вәкил килер, һәм оператив штаб дигән нәрсә төзелер иде. Ул «эшлекле»гә урындагы проблеманы аңлатуның кыенлыгы тагын! Теге югарыдан килгән кешенең күктән төшкән кебек утыруы берәүләрнең саруын кайната. Ничек шушы җирдә яшәп, шуны да аңламаска була! Икенчеләр, беркатлыраклар, каршыдагы өстәл артында хуҗаларча утырган матур, килешле кыяфәтле адәмнең яртылаш урысча, яртылаш татарча сорашу-сөйләнүенә бик риза булып, аны вакыйгалар аешына төшендерергә тырышалар. Әй, өстәгеләр белмәгән генә бит безнең хәлләрне, менә белерләр дә, хәл итәрләр болай булгач, дип уйлыйлар. Теге вәкилнең кыяфәтеннән дә шул аңлашыла, бөтенләй йөзенә чыккан: әйе, белмәгән идек, ишетмәгән идек, хәзер менә аңлашылды, чарасы күрелер.
Авылныкыларның беркатлылыгына ышанасың инде. Беркатлылар дисәң дә, аптыраганнан сөйли алар. Эчкә җыелганны чыгарып каласылары килә, ичмасам берәүгә булса да сөйләп калдык, диярләр.
Ә сез, югарыдагылар?! Шуны беләсез бит, ничек белмәскә була? Шул ак йортларга кереп утырасыз да, күктән төшкәнгә әйләнәсез дә китәсез. Ата-анагыз шушында яши, туганнарыгыз бар, күзегез күрә, колагыгыз ишетә, килеп йөзегезгә чәчрәтеп әйтмәсәләр дә, бөтенләй җир хәлләреннән ваз кичеп булмый бит инде дип, үртәлебрәк сөйләгәннәре дә аңлашылып тора. Тик менә теге килгән кешенең бу кыланышы үзенә күрә бер алым, тактикамы, әллә бу вәкилләр, ягъни югарыдагылар, чынлап та шул дәрәҗәдә аңгырамы? Шунысы гына аңлашылмый.
Хәзер алай түгел. Һәркем, үзеннән берәр файдалы гамәл чыгарын аңлап, нидер эшләргә тырыша.
Старостага югарыдан җибәрелгән күрсәтмәләр шул килеш кала. Тәртип әүвәлгечә: бер урыннан икенчесенә күчеп йөрү катгый тыела, шулай ук башка саклану чаралары да күрелергә тиеш. Һәр урында беренче мәлгә яшәү өчен тиешле шартларны тәэмин итү бурычы куела.
Күрсәтмәләр биреп торасы бармы икән – кешеләр үзләре сакчыл хәзер.
Бу ут сүнеп алу бер искәртү сигналы кебек булды. Көн узган саен вакыйгаларның тагын да кискенрәк борылыш аласын Заман яхшы анлый, тик кинәт кенә барын да күз алдына китерергә генә курка. Давыл вакытында берсе өстенә берсе өелеп килгән дулкын сыман бу борчулы уйлардан ничек тә арынырга кирәк. Юкса, шулар астында калып баш калкыта алмаска мөмкинсең. Кушылганны үтәргә кирәклеген аңласаң да, тыелганнарга буйсынсаң да, эзләнергә, алга барырга күнеккән адәм акылы үзенә эш таләп итә иде. Өметсезлектән чыгуның берәр юлы бардыр бит инде? Ничек вакыйгалар колы булып кына яшәргә? Ул шундыйрак уйлар белән авыл башлыгы янына юнәлде.
Ул килгәндә, Гаяз нәкъ менә шушы электр өзелеп торуның сәбәбен ачыклап маташа иде. Төнге давыл вакытында линияләр зарарланып алган. Зур авария түгел, тиз төзекләндергәннәр, әлегә башкача андый хәвеф булмас, дип ышандырдылар.
– Электр өзелү куркытты әле, – дип күңелсез генә сүз башлады Гаяз. – Аның бөтенләй туктатылу ихтималы да бар бит. Аннан телефоннарга чират җитәр.
– Мин дә шул хәвефтә шул.
Икесе дә тын калды. Әйе, артыгын фаразлыйсы килми иде.
Монысы бер искәртү кебек булган икән. Күз алдына китерәсе килмәсә дә, алга килде: авылда электр өзелеп торулар ешайды. Аннан соң көнгә бер тапкыр һәм берничә сәгатькә генә бирүне гадәткә керттеләр. Монысына да риза иделәр. Башкасы бер хәл, телефоннарны тукландырулары, дөнья хәбәрләрен ишетеп торулары да ярап тора. Ни хәл итәсең, кемгә зарланасың, кемнән сорыйсың? Бер-бер артлы килеп торган кыенлыкларга өйрәнә башлаганнар иде.
Дәвамы бар.
Комментарийлар